Прирачник за намалување на ризиците

Порта 3 во наредните броеви во неколку продолженија ќе ви ги претстави FIDIC- договорите. Суштината на FIDIC се состои во пропишување стандардизирани модели на договори за различни типови инвестициски проекти, договори во кои ризиците за проектите се намалени, а интересите на сите учесниците во проектот заштитени.

Fédération Internationale des Ingénieurs-Conseils (FIDIC) е организација основана во 1913 година од Франција, Белгија и Швајцарија. Велика Британија се приклучила на организацијата во 1949 година. Денес членки на FIDIC се 97 земји, 60.000 градежни компании и над 1.500.000 професионалци. Од неодамна и Асоцијацијата на инженери консултанти на Македонија – АЦЕМА е членка на FIDIC, како и членка набљудувач на Европската федерација на асоцијациите на инженери консултанти – EFCA со седиште во Брисел, која е единствена европска федерација на асоцијациите на инженери консултанти во Европа. Во моментов таа претставува 26 професионални асоцијации од 26 европски земји и е официјален претставник на FIDIC во Европа. Индустријата на инженери консултанти на „стариот континент“ вработува околу еден милион професионалци и генерира повеќе од 150 милиони евра годишен обрт на средства.
FIDIC е „одговорен“ за производство на едни од најупотребуваните стандардни форми на договори за интернационални градежни проекти во светот. Клучот за успехот на овие договори во интернационални рамки е во балансираниот пристап кон улогите и одговорноста и обврските на главните страни на договорите, како и алокацијата и менаџирањето на ризиците. Условите на договорите за изградба кои ги публикува ФИДИК се базирани на тоа кој го изработува проектот врз основа на кој треба да се изведат работите, а меѓу корисниците популарно се познаваат по бојата на кориците.

FIDIC првото интернационално издание на условите на Договорот за изградба го публикува во август 1957 година. Со оглед на бојата на кориците ова издание понатаму се препознава како „Црвена книга“, чии услови се базирани на изведбен проект доставен до изведувачот од страна на инвеститорот. „Црвената книга“ е најсоодветна за градежни работи и изградба на инфраструктурни проекти како патишта, автопатишта, мостови, брани, тунели и пречистителни станици согласно изведбениот проект доставен од страна на инвеститорот. Но, овие услови не се покажале соодветни за изградба на инсталации и механички работи од што произлегло првото издание на „Жолтата книга“ во 1963 година за механички и инженерски работи. Второто издание е објавено во 1980 година.
И Црвената и Жолтата книга се ревидирани од FIDIC во 1987. Новите изданија се објавени во 1987 година. Клучниот момент на овие изданија на Црвената книга е запознавањето со фактот дека надзорот треба да делува независно кога носи одлуки или презема мерки кои може да влијаат на договорните страни. Иако, за ова се зборува и во изданијата на условите на договорите на ФИДИК од 1999 година, изданието на FIDIC Црвената книга од 1987 година, сè уште е договор кој има најголема примена при изградба на објекти на Средниот Исток, односно Обединетите Арапски Емирати.
Во 1995 година, се објави сосема ново издание (познато како Портокалова книга), која е наменета за проектирање и изградба по принципот „клуч на рака“. Со ова издание надзорот се исклучува целосно и се предвидува постоење на претставник на инвеститорот кој, кога одлучува за вредност, цени и продолжување на рок, мора да одлучува фер, разумно и во согласност со договорот.

НОВИТЕ FIDIC-ДОГОВОРИ 1999

Во 1994 година ФИДИК формираше работни групи за надоградување на Црвената и Жолтата книга во светло на достигнувањата на интернационалната градежна индустрија, вклучувајќи и развој на Портокаловата книга. Главните прашања ги вклучуваа:
(i) Улогата на надзорот и посебно барањето тој да делува независно во услови кога е вработен и платен од инвеститорот;

(ii) Желбата за стандардизација со ФИДИК-формите на договорите;

(iii) Поедноставување на формите на ФИДИК-договорите во насока на фактот што истите се објавени на англиски јазик, но најмногу се користат во земји каде англискиот јазик не е основа на официјалниот јазик;

(iv) Новите книги да бидат компатибилни за употреба и во правните системи кои се засноваат на обичајно право (common law) како и во правните системи кои се засноваат на континентално право (civil law jurisdictions).

Ова доведе до публикација на четири нови договори во 1999 година:
(i) Conditions of Contract for Construction for Building and Engineering Works Designed by the Employer: The Construction Contract (the new Red Book) – Услови на договор за изградба и градежни работи проектирани од инвеститорот: Договор за градење (новата Црвена книга);

(ii) Conditions of Contract for Plant and Design-Build for Electrical and Mechanical Plant and for Building and Engineering Works, Designed by the Contractor The Plant and Design/Build Contract (the new Yellow Book) – Услови на Договор за опрема и проектирање – изградба на електрични и механички објекти и за изградба на електрични работи, проектирани од изведувачот (новата Жолта книга);

(iii) Conditions of Contract for EPC/Turnkey Projects: the EPC Turnkey Contract (the Silver Book) – Услови на Договор за изградба клуч на рака (Сребрена книга);

(iv) A short form of contract (the Green Book) – Кратка форма на договор (Зелена книга);.

Содржина на условите на ФИДИК-договорите од 1999 година

Новите ФИДИК-форми на договори од 1999 година имаат 20 клаузули кои се поделени по поглавја.
Клаузула 2 се однесува на инвеститорот. Има две интересни подклаузули. Првата е 2.4 според која инвеститорот, пред започнување на изградбата, е должен да достави докази до изведувачот дека обезбедил соодветни финансии со кои ќе му плати на изведувачот за изградбата. Покрај ова, инвеститорот е должен согласно оваа подклаузула да обезбеди и доставува редовно докази дека за цело време на изградбата има пристап до финансии за исплата на извршените работи. Инвеститорот не смее без согласност на изведувачот да ги менува аранжманите и договорите склучени за обезбедување на финансиските средства потребни за изградба. Доколку инвеститорот не успее да обезбеди вакви докази, изведувачот може да го намали темпото на работи или да ги суспендира работите, додека не добие разумни докази дека инвеститорот има пари да плати за изградбата. Ова е сосема нова одредба во изданијата од 1999 година и обезбедува механизам каде што изведувачот може да обезбеди потврда дека инвеститорот има обезбедено доволно пари за да ја плати изградбата, вклучувајќи и ситуација кога во тек на изградбата постојат големи измени, кои имаат големи влијанија на цената за изградба. Инвеститорот и за тие измени мора да достави разумни докази до изведувачот дека има на располагање средства со кои ќе плати за изведување на истите.
Второ, воведена е и нова подклаузула 2.5, според која, доколку инвеститорот смета дека има право на какво било плаќање по која било клаузула од договорот или на друг начин во врска со договорот, може да достави побарување – claim за истото.
Клаузула 3 се однесува на надзорот. Има една значајна измена во однос на изданието од 1987. Со новотo издание од 1999 година, се наведува дека секогаш кога надзорот ги извршува работите, специфицирани во договорот, надзорот ќе се смета дека делува во име на инвеститорот.
Согласно подклаузулата 3.5, предвидено е дека надзорот ќе се консултира со секоја страна, пред да донесе одлука, со цел да се постигне договор. Доколку договор не може да се постигне, надзорот ќе донесе фер одлука во согласност на договорот, имајќи ги предвид сите релевантни околности.
Клаузулата 4 е најдолга и ги покрива генералните одговорности на изведувачот, вклучувајќи и ситуација кога изведувачот и ќе проектира.
Клаузулата 6 и 7 се однесува на персоналот, опремата, материјалите и работната сила. Клаузулата 6 има посебно значење за персоналот на изведувачот. Изведувачот нема само обврска да ангажира персонал и работна сила, туку и да обезбеди соодветни аранжмани за истите согласно важечките закони, плати, сместувања, исхрана, безбедност и здравје при работа и друго.
Клаузулата 8 се однесува на започнување, доцнења и суспензија. Подклаузулата 8.3 уредува правила според кои изведувачот треба да изготви програми со кои предлага како ќе ги изведува работите. На пример, програмата мора да биде поддржана со извештај кој ги опишува методологиите и методите кои изведувачот ќе ги применува. Клаузулата 8.4 за продолжувањата на рокот за изградба е јасна: Изведувачот ќе има право на продолжување на рокот за изградба доколку изградбата, односно комплетирањето на работите е или ќе биде одложено од наведените причини.
Подклаузулата 8.7 ги уредува пеналите за доцнење со изградба. За да може инвеститорот да ги наплати мора да ја следи процедурата согласно подклаузулата 2.5 на договорот.
Клаузулата 13 се однесува на регулирање на измените во тек на градба, односно варијациите. Без разлика на истите, доколку изведувачот извести дека не може да ги набави бараните добра потребни за измените кои ги бара инвеститорот, односно надзорот, варијациите во тој случај не се обврзувачки.
Договорната цена и начинот на плаќање се уредени со клаузулата 14 на договорот.
Клаузулите 15 и 16 го регулираат раскинувањето на договорот од страна на инвеститорот и суспензија и раскинување на договорот од страна на изведувачот. Клаузулата 17 ја регулира поделбата на ризикот и одговорностите помеѓу договорните страни. Новина во клаузулата 17 е уредување на лимит на одговорност на договорните страни.
Клаузулата 19 регулира виша сила, која може да се применува и во земјите со common law и civil law.
На крајот, клаузулата 20 ги регулира побарувањата – claims.

ХАРМОНИЗИРАНО ИЗДАНИЕ НА НОВАТА ЦРВЕНА КНИГА

Хармонизираното издание на ФИДИК Црвената книга еволуираше од фактот дека светските банкарски системи тежнееја да ги прифатат условите на ФИДИК-договорите како нивни стандардни тендерски документи. Но, правејќи го ова, банките направија измени на договорите. Овие измени се разликуваат од стандардните услови на ФИДИК-договорите. Ова резултираше со издавање на „Хармонизирано издание“ кое е производ на комитетите на ФИДИК и работни групи на светските банки кои учествуваа. Првото хармонизирано издание на Условите на Црвената книга од 1999 година, беше објавено во мај 2005 година, а потоа изменето во март 2006 година, а ново издание се издаде во 2010 година. Хармонизираното издание, меѓу корисниците е познато како „Розова книга“, по бојата на кориците.
Постојат одредени разлики меѓу стандардните услови на ФИДИК-договорите и хармонизираното издание, од кои највпечатливи се измените на клаузулата 3 со кои се додава дополнителна подклаузула според која надзорот мора да обезбеди специфично одобрение од инвеститорот пред преземање на која било активност согласно подклаузулите кои се однесуваат на продолжување на рокот за изградба, издавање на варијација, одобрување на предлог-варијација, дефинирање на износ кој е наплатлив согласно применливите валути на плаќање итн. Изведувачите ширум светот тврдат дека ова се најконтроверзните измени бидејќи истите при примена во различни јурисдикции се покажаа како отежнување на работите за изведувачите.

Согласно изданијата на ФИДИК од 1999 година, инвеститорот не може да го промени авторитетот на надзорот без согласност на изведувачот, а со хармонизираното издание е наведено дека инвеститорот има право да го промени авторитетот на надзорот, но за тоа мора само да го информира изведувачот. Од гледиште на изведувачите, ова е ретрограден чекор кој дозволува еднострана измена на авторитетот на надзорот.
Европското здружение на интернационални изведувачи – EIC, како и други реномирани здруженија, правници и инженери го критикуваа ова „хармонизирано издание“, како тешко спроведливо во пракса и главоболка за изведувачите, бидејќи го нарушува балансот на ризикот помеѓу договорните страни и повеќе личи на изданието на ФИДИК „Сребрена книга“ – клуч на рака, каде скоро сите ризици се на страна на изведувачот, отколку на изданието на Црвената книга на ФИДИК од 1999 година.
ФИДИК во декември 2017 година на конференцијата во Лондон, објави нови изданија на Црвената, Жолтата и Сребрената книга. За овие изданија се водеше голема расправа и во комитетите и во работните групи на ФИДИК, но и на социјалните мрежи.
Во наредните неколку изданија на ова стручно и реномирано списание ќе има повеќе за балансот на ризикот на изданијата од 1999 година, превентивни мерки кои се на располагање за враќање на нарушениот баланс на ризик, со посебен осврт на Црвената и Жолтата книга од 1999 година, како најупотребувани, при изградбата на значајни инфраструктурни објекти во земјава и регионот, со практични искуства од реномирани домашни и светски стручни лица.

Автор: Денис РИЗАОВ
Член на Управен одбор на Асоцијацијата на инженери консултанти на Македонија – АЦЕМА