Ние се сеќаваме на нивната љубов кога тие веќе не можат да се сетат

„Ние се сеќаваме на нивната љубов кога тие веќе не можат да се сетат“

Непознат, Respect Care Givers

Замислете си дека сте во затемнета дискотека со исклучителен систем за светлосни ефекти, а во која истовремено ечат неколку многу гласни, но различни мелодии коишто создаваат какафонија на звуци и белсоци.  Чевлите Ви се исполнети со ситни, но остри каменчиња кои ве боцкаат по табаните, на рацете имате ракавици само со слободен палец и показалец, а на очите темни наочари за сонце.  Во вакви услови ви приоѓа некој непознат кој се обидува да објасни дека од вас се бара да послужите пијалоци и да ги подредите салветите по големина и боја.  Што мислите колку ќе бидете успешни со своите задачи?  Описот не е сцена од филм туку сеќавање на искуството од сесија за симулација за тоа како се чувствуваат лицата со пречки во помнењето.

Во 1901 година во Азилумот во Франкфурт, германскиот психијатар и невропатолог, доктор Алојз Алцхајмер (1864-1915) ја прегледал 51 годишната пациентка Аугуста Детер која презентирала невообичаено однесување вклучително со губиток на краткорочното памтење.  По починувањето на пациентката во 1906 година докторот Алцхајмер ги презентирал, а во 1907 година и ги објавил своите сознанија за патологијата на мозокот и симптомите на пресенилната деменција.  Во 1910 година, неговиот ментор, психијатарот, др. Емил Креплин (1856-1926) во поглавието за Пресенилни и сенилни деменции во рамките на Осмото издание на Прирачникот за психијатрија, по прв пат го опишал ова заболување како Алцхајмерова болест.

118 години по дијагностицирањето на Аугуста Детер, како првиот пациент со Алцхајмеровата болест во 1901 година, а за која во поново време се верува дека всашност имала васкуларна деменција, според проценките на ГБД 2019 Колабораторите за предвидување на деменции, на глобално ниво, бројот на заболени од сите видови на деменции се очекува да се зголеми од 57,4 милиони во 2019 година на 152,8 милиони во 2050 година.  Според истиот извор, бројот на заболени од демеции во Северна Македонија се проценува дека ќе се зголеми за околу 166% во истиот период од 28.279 во 2019 година на 75.147 во 2050.  Истражувањето укажува на минимални промени во соодносот на болните жени наспрема болните мажи од 1.69 : 1 во 2019 на 1.67 : 1 во 2050 година.  Авторите сметаат дека презентираните проценки на ниво на земја ќе им помогнат на надлежните органи во однос на планирањето и носењето одлуки за овие заболувања.

Според Алцхајмер Европа во Северна Македонија не постои национална стратегија за деменции.  На веб страницата за Национални стратегии на Владата на Република Северна Македонија, веројатно како најблиска стратегија е Националната стратегија за унапредување на менталното здравје во Република Македонија селтември 2018 – 2025 со Акциски план (сепетември 2018 – 2025).  Во рамките на истата како цели во доменот на психогеријатријата зацртани се: (1) Отворање советувалишта за стари лица во Центрите за ментално здравје во заедницата во 2019 година, и (2) Креирање Национална стратегија за психогеријатрија во 2019 – 2020 година.  За жал, интернет пребарувањата не укажуваат на резултати според кои би можело да се потврди постоењето на истите.  Во моментов не постои лек за деменции, а постоечките лекарства во најдобар случај можат само да го успорат развојот на болеста.

За подобра представа за деменциите, веројатно е пожелно прогресијата на болеста да се разбере како враќање назад во минатото за лицето, при што враќањето не е континуиран туку цикличен и регресивен процес.  Да речеме до колку лицето заболи на 70 годишна возраст тоа полека се враќа во своето минато со своите сеќавања да речеме до кога имало 60 години, но во одореден период тоа може да биде или во сегашноста или во било која точка од претходните 10 години.  Како болеста напредува овој круг полека ќе се поместува се повеќе и повеќе наназад во минатото.

На глобално ниво септември се одбележува како месецот на деменции, а 21-ви септември како Меѓународен ден на Алцхајмеровата болест.

Во прилог се дадени основни практични совети за тоа како да се подржи животот на лицата со деменции во домашни услови, а кои треба индивидуално да се прилагодат според стадиумот и карактеристииките на заболувањето на лицето во консултација со стручните лице кои го следат текот на болеста.

Бања / Тоалет – Вратата од надвор треба да се одбележи со знак за полесно да се најде просторијата.  Оргиналното седиште на тоалетот треба да се замени со надградено или преку постојното да се постави тоалетно помагало (рамка) со рачки преку кои ќе се зголеми висината на седиштето и олесни седнувањето и станувањето од тоалетот.  Најдобро е новото седиште да биде без капак, но во контрасна боја со тоалтетот за да може полесно да се распознае.  Поставување на држачи на ѕидовите на клучни места се од помош, но вообичаените ѕидови од керамички блокови, лесен бетон или гипс-картоб не се соодветни за директно прицврстување на истите.  За капење најдобро е да се има или „соба туш“ или пак бања со најниска можна туш кадичка, без завеси и стаклени панели со што полесно може да му се помогне на лицето при капењето.  Во оние случаи кога бањата е со када треба или да се изберат соодветни помагла за помош при влегување и излегување во кадата или пак оргиналната када да се замени со када со врата.

Бои – Вообичаеното слабеење на видот и појавување на перде, кај овие лица може да биде пропратено и со намалување на способноста да разликуваат бои, но дури и со губење на способноста за тродимензионално гледање, а во кој случај бојата може да се користи како помошно средство кое ќе создаде контраст помеѓу различните површини.  Гледање на колор фотографија во црно бела боја може да даде добра идеја за тоа дали постои добар контраст или не.

Бучава – Со оглед на осетливоста нивото на бучава треба да се контролира, а во празнични денови и прослави најдобро е лицата да бидат во друштво и да бидат вклучени во активности за да им се одвлече вниманието и се смират.

Врати – Светла ширина на отворот од околу 75 см се смета како минимално потребна за низ неа да може да помине лице во обична механичка количка, од тука може да се јави и проблем со влегувањето во кујна, бања, балкон и остава каде светлите ширини можат да бидат помали од потребните.  Во вакви случаи лицето ќе треба да се капе со сунѓер во кревет, а за тоалет ќе треба да се користи или тоалетна количка  или пак тоалетна столица.

Движење низ домот – Се побавното и понесигурно движење со ситни чекори налага да се зголеми просторот за движење во домот преку реорганизација на внатрешното уредување.  Пожелно е стазите, чергите и килимите да се тргнат, а по можност и да се изработат мали дрвени рампи за полесно совладување на праговите.  Вообичаено кружен простор со дијаметар од 1,5 метри се смета како доволен за вртење на обична механичка инвалидска количка.

Застаклување – Обичното стакло во прозорците, вратите и мебелот најдобро е да се зајакне со проѕирна фолија од внатрешната страна, а стаклениот мебел времено да се извади.

Зајдисонце – Периодот на зајдосонце во доцните пополадневни и раните вечерни часови може да предизвика значителна вознемиреност и халуцинанции кај овие лица особено во средниот и доцниот стадиум на болеста, со тоа да симптомите можат да продолжат и во текот на ноќта.  Истите вообичаено се резултат на неискажани физички потреби, физиолошки промени, нус ефекти од лековите или пак неуспешен обид за комуниција.  Од тука во овој период најдобро е тие да не бидат  сами, да се направи обид да се разбере што сакаат да кажат или преку заеднички активности (на пр., разгледување на стари фотографии) да се одвлече малку нивното внимание.

Инсталации – Пожелно е на прекинувачите за светло над самиот преклопник да се стави мала налептицна во темна боја за лицето полесно да може да види каде треба да притисне, а на утичниците за струја да се постават детски брави.  До колку лицето времено се остави само пожелно е преклопниците на разводната табла за електричниот шпорет, машината за садови, машината за алишта и незаштитените грејачи да се исклучат, а уредите на гас да се исклучат преку главниот вентил во домот.  Во близина на садоперите, мијалниците и кадата можат да се постават или локални или поврзани со паметен мобилен телефон сензори кои ќе дојават до колку дошло до преливање на вода.  Пожелно е помеѓу локалниот вентил и санитарнатата арматура да се постави термостатски вентил со кој ќе се ограничи излезната температура на водата според локалните прописи (вообиачено нешто помалку, но не  повеќе од 48ºС) за да се заштити лицето од изгореници.  Особено треба да се внимава на чешмите со вграден грејач (проточен бојлер), кој најдобро е да се исклучат од струја кога лицето е само.  Околу радијаторитер можат да се постават декоративни кавези или заштитни кутии.  Завесите најдобро е да завршат над радиаторите, особено до колку греењето е со електрични грејни тела кои не смеат да се покријат.  Најдобро е да не се користат собни печки на јаглен, дрва, пелети, нафта за греење или гас особено до колку лиецто може да остане само и да се изгори или предизвика пожар.

 

Клучеви – Најдобро е клучевите од внатрешните врати да се извадат, а на влезната врата цилиндерот со клуч од двете страни да се замени со цилиндер со клуч од надвор и тркало од внатре за да се избегне оставање на клуч во бравата од внатре.  Бравата на вратата од бањата или тоалетот најдобро е да се замени со брава за бања / тоалет која од внатре се заклучува со тркало, а од надвор се отвора со метална паричка до колку му е потребна помош на лицето.

Кујна –  На елементите во кујната кој содржат предмети коишто можат да предизвикаат повреда најдобро е да се стави или детска или брава за мебел.  За оние кои лицето може само да ги користи или треба на вратите да се стават етикети со кус опис на содржината, или пак полните врати времено да се извадат за да лицето лесно може да види што има внатре.  Во оваа смисла најдобар случај е до колку станува збор за застаклени врати со калено стакло и со рамка низ која лицето ќе може да види што се наоѓа внатре.  Алтернативно, ако елементите на кујната веќе се со вакви врати, а не е пожелно лицето да пристапи кон предметите, тогаш од внатрешната страна на стаклкото може да се стави хартија или слично во комбинација со детска или брава за мебел.  Електричните уреди и острите предмети најдобро е да се држат под клуч, особено до колку лицето е оставено само во домот.

 Лекови и хемикалии – Лековите и хемикалиите пожелно е да се чуваат под клуч.  Лековите најдобро е да ги даде негувателот во определеното време, во спротивно постои опасност лицето или да ја пропушти терапијата или пак да се предозира.  Сите хемикалии, особено токсичните и корозивните, вклучително со детерџентите за миење садови и алишта треба да се држат под клуч.  Ова особено важи за шарените капусли за миење на садови и алишта коишто лесно може да наликуваат на бомбони и да предизвикаат серизони труења.

Мебел – Меблот за седење, најдобро е да биде робусен и стабилен со ниско тежиште за да не се преврти при обидот за потпирање.  Останатиот мебел повисок од 60 см како наткасни, комоди, плакари и библиотеки, најдобро е да се прицврсти за ѕидовите за да се избегне превртување и повреди.

Огледала – Со оглед дека заболените се враќаат назад во минатото, тие може да не се препознаат себе си кога ќе се погледаат во огледало, кое што може да предизвика вознемиреност.  Затоа огледалата или треба да се покријат или да се извадат.  Ако се купуваат нови, најдобро е истите да бидат пластични некршливи.  Пожелно е да се има при рака и рачно огледало за оние моменти кога лицето е во добар момент за да се види до колку сака.

Ориентација – Потребно е да се користат подсетници во просторот за да се помогне ориентацијата на лицата со пречки во помнењето.  Ова е особено важно за тоалетот.     За оваа цел можат да се одпечатат А4 постери на кои ќе биде прикажен цртеж со кој се илустрира намената на просторијата заедно со испишана функција на просторијата.  При ова подобро е да се користат или мали и мали букви со голема прва буква, но не само големи букви, со оглед дека последните најтешко се читаат.

Пристапност – Надвор од домот најдобро е лицата да се придружуваат за да им се помогне при совласувањето на скалите. Стрмите рампи најдобро е да се избегнуваат особено кога се лизгави.

Скитање – Како се враќа во минатото лицето може веќе да не го препознава домот  кое  созададва вознемиреност, желба да се врати „дома“ или пак да се оди на некое друго место.  Пожелно е балконските врати да се заклучат, особено оние со ниска балконска ограда или со дополнителни предмети на балкониоите кои можат да послужат за искачување и прескокање на оградата.  На влезната врата може да се стави сензор кој ќе даде звучен сигнал во рамките на домот или пак ќе испрати и сигнал до паметен мобилен телефон за да се информираат најблиските дека некој влегол или излегол од домот. Дополнително постојат привезоци и нараквици со вгаден ГПС сензор преку кој негувателите преку компјутерска или телефонска апилкација во секој момент можат да ја утврдат локацијата на лицето, а СОС копчето на истите му дава можност и на лицето да повика помош.  Истите можат да имаат вградено и детектор за пад кој автоамски ќе го дојави ова за да може да се испрати помош на лицето.

Подови – Вообиачените дрвени, керамички и ламинатни подови не се најпогодни за потребите на овие лица со оглед на опасноста од лизгање. По можност најдобро е преку ваквите подови да се постави под од водонепропусен таписон или пак винилен под отпорен на лизгање (но без сунгераста подлога до колку се користи инвалдиска количка).  Истите најдобро е да бидат со хомогени бои, без шари и прсканици и нијанса на боја кој континуирано се протега низ целиот дом.  Наглите промени во карактеристиките на подот можат да се согледаат како опасност за лицето при што тоа може да стравува да понмине од една во друга просторија.

Во надеж дела практичниве совети барем малку ќе придонесат за подобрување на квалитетот на животот, како на лицата со пречки со помнењето, така и на нивните негуватели.