Мазев и Чемерски: Шепотење со смртта

На 15 мај 1996 година, три години по смртта на Петар Мазев, во „Пулс“, „Нова Македонија“ беше објавен текстот „Шепотење со смртта“ на Глигор Чемерски.

Глигор Чемерски и Петар Мазев беа роднини, но и уметници и пријатели, чија врска се покажа како нераскинлива во уметноста. Иако различни во многу аспекти, во односот кон времето во уметноста, убедувањето дека „сликарството еволуира кон некоја праслика“, и вербата во максималниот ликовен израз, апсолутно се поврзани за време на сиот заеднички творечки живот.

Напишано со интензитет, мера и нежност, кои се на места исклучително трогателни, „Шепотење со смртта“ е постхумен омаж на животот и делото на Петар Мазев, но и на нивната длабока врска и пријателство чие присуство е продолжено и живее еден друг живот впишано во нивните дела.

Елена Чемерска, академски сликар

* * * *

Посебно од есента 1992 до кобниот 13 март следната година со Мазев бевме речиси неразделни. Сенките на некои заемни долгови пуштивме да одат во заборав, се беше воспоставила некаква благородна спогодба без да ѝ дадеме име.

Во септември во Дојран го снимивме телевизискиот портрет на Мазев „92“, ноќ полна со ѕвезди, фон од благо свиркање на штурците, некакво невозможно, лунарно зеленило на езерото. Беше лежерен, филозофски опуштен, а телевизиските камери не можеа да пропуштат да не забележат, наспроти фамата за неговата претерана социјалност, што тој самиот ја поткрепуваше, дека се работи за осамен човек чија самотија е зрела и дефинитивна. Зборуваше за чардакот од неговото детство, за шарените мајчини килимчиња, за велигденските огномети од бои… Зад секој збор чувствував како пукаат неговите слики и зад нив се отвора еден жив простор, во кој виреат сцени од животот кои неповратно си отишле, ги има само во ова тело, магиски стегнато од нив. Бев шокиран. Далеку од претчувството за некаков скорашен крај, сведочев дека Мазев почнува да живее во едно апсолутно „сега“, појава што ми беше нова и непозната. Во тој нов простор на неговото постоење, немаше дистанци, ни време, би рекол, немаше ни хиерархија. Сè беше едно благородно и лично сега.

По три дена снимање (режисерот Коле Малинов ја фати атмосферата и Мазев му беше топло благодарен) појдовме во манастирот „Свети Јоаким Осоговски“. Од смртта на својот син Константин, Перо не беше дојден во оваа колонија, што тој ја почна шест години порано. Мислам дека се беше поставил себеси пред испит на сопствената издржливост и дека од тој испит повеќе стрепеше одошто го посакуваше. Ми беше познато дека во Ниш еден колекционер има негова слика што тој ја насликал во Соќево, една година по смртта на синот и дека на нејзината заднина стои „Ах Коце“. Овој факт го премолчев од разбирливи причини. Но по патот Коце влегуваше во разговорот сè погусто и погусто и кога стасавме во Крива Паланка веќе и тој беше присутен тука. Од зборовите на Перо сфатив дека стеснувањето пред смртта не е единствениот начин за почитување, дека болката има право да биде и слушлива, дека благоста кон мртвите станува низ зборот уште поголема благост. Го гледав Перо како влегува во Коцевата соба, како шета по неговите патеки, како пие кафе со синовите врсници. Беше јасно дека овде е дојден да си врати нешто што е само негово и да види нешто што само тој го гледа. Она што ни остана видливо беа сликите што следните дни ги наслика, бујна и сочна материја што ѕвони како и сè што правеше во последните години.

Во октомври појдовме за Пловдив, Бугарија. Поканата се должеше нешто на успешниот настап на изложбата на македонските сликари во Софија, (бевме и двајцата избрани за најпрестижната интернационална колекција – Музејот на „Светите Кирил и Методиј“), а нешто на пофалбите од сликарот Димитар Манев. Кога пристигнав во Сарај (патувавме со мојот караван), Мазев се разбира, не беше готов. Зема една, сè уште од Дојран неиспразнета торба, стутка во неа нешто, што ново што старо и тргнавме. Во градот застанавме пред една аптека и Мазев се врати, сè во неговиот молскавичен ритам, со еден куп лекови. Знаев дека зема по некое апче, но за олку – бев малку збунет.

За што сè не може да се зборува на едно така долго патување како што е тоа до Пловдив?! Го помнам пределот со којшто се разминувавме: реско пресечени џиновски карпи, стрма падина и суви, костести, сури багреми, селски гробишта, дрвена камбанарија.

„Бати животот – го слушам Перо во неа. – Одам неодамна кај еден пријател, ѕвонам, никој не одговара. Ѕвонам одново, пак никој. Излегува потоа комшијата, вели, не знаете ли дека човекот умре, има година и пол?… Како година и пол, кои година и пол“, вели Перо. Гласот му е половина насмевка и не знаеш кој повеќе е насмеан: тој самиот, пријателот или самата смрт, или, уште повеќе, сите заедно. Ако е нешто како смртта толку бегло, не заслужува ли навистина добар потсмев?!

Чинам дека во Пловдив стасавме на 10 октомври. Тоа беше сериозно задоцнување во однос на другите. Затоа пак, легендата имала време да порасне. Беа очекувани „гољамите артисти“, поентата на „пленерот“ (колонијата). Се знае дека отсутноста често создава неочекувани предности. Обајцата бевме заситени од сликање, домаќините беа навистина широки, а и во стариот Пловдив има толку нешта за гледање. Ден, два, три, па и четвртиот, ние само шетаме. Кутриот Матеј, главниот на колонијата, а и творецот на легендата, почна да се поти. Го фати, изгледа, голем страв од срам, „ете ти ја твојата поента на пленерот!“

И тогаш Мазев го повлече потегот, го направи спектаклот. Ги собра трите платна што му беа доделени (формат некаде 80 х 80 см), ги нареди едно до друго и почна да ги слика едновремено. Направи всушност, триптих, што се раѓаше со таква брзина, елеганција, непогрешност, а и со таков ритам што веднаш создаде публика. Тој работеше во дворот, но и сликарите однатре, како некој да ги известил, излегоа да гледаат. Почна и да врне, ситен, ама непријатен дожд. Но, човекот продолжи да слика. Без да ја прекине работата, најде толку стреа, колку за платното.

Наслика блескотен хоризонтален триптих, густ во подлогата, проѕирен во светлината, вртоглав од исцедениот од туба цртеж. Маестрално платно. Мислам дека сеансата траеше најмногу два-три часа. Кога падна потписот, сликарите како деца му заплескаа на Мајсторот Петар Мазев.

Сè уште Пловдив. Веројатно тоа е смислата на дарбата, на привлечноста и заводливоста на харизмата. Веќе утредента масата за појадокот се формираше лево, десно и карши од Перо, секој посакуваше да се огледа во неговиот суд, да ја испита сопствената духовност преку неговата насмевка, да потврди дури и некаква ситница, која инаку, нема посебна смисла. Порасна оправданоста на овој собир на луѓе, сликањето стана значајна работа, а улогата на ова место доби, речиси некаква монументалност.

Следните три дена насликавме уште пет слики. Резервите платно беа исцрпени, обврските надминати, легендата на некој начин потврдена. Кој го познава стариот Пловдив, знае колку е податлив за дневни опсервации и ноќни контемплации. Мазев имаше големо градителско чувство и беше фасциниран од градителската перфекција на стариот град, од античкиот театар до чудната господштина што ја покажале ерменските трговци од последните два-три века, градејќи си префинети куќи. Безработицата беше надоместена со некаква аристократска опуштеност. Никогаш не сум го видел како толку спокоен собеседник, толку внимателен слушател. Но, доцна ноќе, тивко и неосетно исчезнуваше. Кога подоцна се враќав во спалната (спиевме во истата огромна соба, веројатно еден од салоните на некогашниот газда) го затекнував како чита во креветот. Чинам дека никогаш не бил голем читач. Сега ми изгледаше како некој што шепоти додека чита (иако тоа не го правеше), дека чита книга што одамна ја познава, дека создава нова гледајќи во старата. Можеби беше и сосем отсутен, не знам. Го потврдувам само впечатокот дека никогаш досега кога сме биле заедно не ни требале помалку зборови. Речиси без да го крене погледот ќе рече: „Стаса ли? Добри момци се овие, нели? Виде ли колку ѕвездено беше? Норвежанката чудно слика. Земи си грозје“… Така некако.

Зошто толку зборувам за тие пловдивски денови и ноќи? Беше само еден пријатен престој, по ништо судбински, една обична епизода и во неговото и во моето сликарство. Згора на тоа имаше и вистинска медиумска атака над нас обајцата: телевизии, радија, весници, со таква густина што и на најсуетните почнува да им пречи. Зошто стана злокобен тој Пловдив?

Неколку дена пред завршувањето на колонијата, вечерта целата сликарска банда излезе во диско. Тука беа Мазев, Жорж и Свилен од домаќините, тука беа Ингрид, Руди и Олга (значи сликари од Норвешка, Данска и од Русија) и многумина пријатели на колонијата, што секојдневно сведочеа за создавањето на некое ново платно. Се разбира, Мазев беше еден од најгласните навивачи на ваков провод. Од сите општопознати модели на жовијалноста, колку што се сеќавам, Мазев најчесто го споменувал Зорба. Гарантирам, сепак, дека кај него тоа беше малку фолклорен цитат, а малку и иронија; неговата вистинска доверба во танцот имаше корени во сопственото потекло, во тиквешката танчарска страст, во живите примери на лековитата свирка, за која сведочел уште во детските години среде кавадаречката чаршија. Татко ми Добри, на пример, беше голем танчар. Мазев ги сакаше и ги пееше песните во кои зборовите „рани“, „болест“, „смрт“, „друмпостела“, „јад“, „чемер“, „црнило“ се судруваат со „сонце“ и „светлина“. Такви, фала Богу, кај нас има колку сакаш. Мазев ги знаеше и најархаичните. Отидовме, нејсе, во една дупка на врвот од градот, веројатно некаква поранешна воена скривница со безброј ходници, приспособена во „модерната“ Бугарија за диско-флеш-лајтшоу забави. Со еден збор – навистина црно бојосана, црна дупка. Звучниците трескаа до „шпицот“, младиот убав свет се тресеше од глава до петици, шумоглавоста се пресели врз сите. Лидерството обврзува. Кога си голем сликар изгледа дека треба да докажеш дека си барем осреден танчар. Сите сакаа да изиграат барем еден трескавец со Мазев, а тој пак, откако еднаш влезе во трансот, не посака да излезе. И тука ме гризна црвот. Околу полноќ му реков дека баш и не мора да го играме секој танц. „Не бери гајле, одлично сум“, ми вели. „Навистина е одлично – си мислам – а јас не сум. На себеси не си никаков педагог, па ќе му бидеш на Перо?! Терај“. Два часа подоцна Перо ми шепоти: „Ќе излезам полека да се прошетам, ти остани си“. „Да си одиме сите, и така е доцна“, одговарам. „Не, не, ти знаеш дека сакам сам да шетам“. „Добро!“ Половина час или час подоцна сите се вративме во „базата“, како што ја викаше Матеј. Пловдивските тесни и стрми калдрми беа речиси поцрни од напуштената дупка.

Утредента Мазев се појави на појадок со лузна на носот, длабок крвав засек на коренот на носот. Утрото се бев вовлекол во собата сосема тивко за да не го разбудам. Сега тој беше слегол пред мене и кога се симнав во трпезаријата тој веќе им раскажуваше на сите, со смеа, како одел по споредно сокаче, како се лизнал на калдрмата, како треснал ликум на камењата и како речиси се онесвестил. Го разбудиле, вели, некакви гласови одозгора. Се посрамил, ќе мислат дека е пијан, ги прибрал сите сили, едвај се кренал и некако стигнал до нашата палата. Ме клукна ли тогаш змијата?! Сè беше толку уверливо; и дека пловдивските сокаци се стрмни колку и охридските, и дека камењата светкаат до излижаност, и дека нозете ти се таму како на лизгавица. Згора на тоа, неговиот хумор беше толку невин, толку искричав, што човек посакуваше да му се предаде. Но, раната на носот беше нешто сосема друго – длабока, пресна, темноцрвена и жива и не покажуваше знаци дека брзо ќе вади корупка и дека ќе се затвори. Да не ја ишкав потсвеста, можно ли ќе беше да не изговорев злокобно претчувство?! Предупредувањето од срцето беше тука.

Неколку месеци подоцна, на почетокот на март, Мазев се врати од Дојран. Овој пат веднаш ми кажа. Додека чепкал во бавчата го треснала дамла и само нитроглицеринот го повратил. Пловдивската калдрма била само предвесник.

Таа мала кобна рана, кога гледам сега наназад, изгледа дека ја најави големата пукнатина во телото на Мазев. Значи, така начнува смртта, така ги „положува своите ларви“, така напрснува последното парче од нашата „шагринска  кожа“. Сето тоа е само шумоглавост, сопка и паѓање. Будењето, ако го нема хуморот, е во тескобно-проѕирен кафез, што си го носиме со нас и што го следи секое наше движење. Смртта во уметноста е личност, собеседник, некогаш и огромна икона со заштитничко дејство. Во реалноста, еве, излегува дека таа е нешто апсурдно бестелесно, проѕирен итрец, фантом, „пакосник без гримаса“. Ќе пукне нешто во телото, ќе остане само телото, дури и потписот е самото тело. Друг потпис нема. Смртта ја нема повеќе. Останува над сè една страотна надмоќност над баналноста.

Заради каков парадокс животот и драгите лица ни се враќаат во нивното огледало, почисто и појасно, како што макетите се појасни од готовата црква?! Затрупан од ефектите на својата голема и гестуална социјалност, Мазев на многумина можеше да им заличи на човек без сопствена тишина. За мене беше тоа само фрлање златник во океанот, да го покријат водите, но не и да го растопат. Колку што знам, така беше и со другите нешта – со поттикнувањето на празници, со негувањето на луксузот, со градењето провидни среќи. Роден во несреќа, во испустената кавадаречка касаба, во фамилија што паметеше само порази и пропаѓања, војни, колери и други болештини, каква можеше да биде неговата слика за среќата?! Дури и првото млеко му беше позајмено. Како и други луѓе со природна големина, чинам дека токму тука Мазев го беше насетил својот импулс, ја беше намирисал својата шанса. Фантазијата, создавањето, социјалниот мизансцен се можеби самоизмама, но се исто така, неисцрпен процеп, извор на противсила, златен пекол наспроти казната на раѓањето. Не велам дека тоа беше патетичен принцип и заклетва во „долината на плачот“, како што би рекол фанатикот, туку само гама впиена во сите сетила.

Да беше поинаку, тој веројатно ќе можеше да стаса до утешен човек, блескотен монден, човек со чувство на луксуз, што му беше вродено. Успехот, напротив, го правеше меланхоличен, признанијата медитативен. Тогаш сликарството, какво што беше неговото и може да остане цел и бескраен космос, своевидна галаксија, од која веројатно излегол Создателот и во која е сигурно вратен.

На 13 март 1993 година, во сабота, заѕвони телефонот. Се јави сестра ми Суза: „Перо е многу болен. Немој ти….“ Неверојатно е колку понекогаш секундите се долги и колку време има во нив. Пробав стотина различни прашања, а излезе само едно. „Умре ли?“, реков. „Немој сега, те молам…“, слушам како Суза се обидува да каже нешто. Ме треска молња, ме грчи, ме витка и ме смалува, а сепак знам дека новост и нема, дека новоста е само силен звук, со фатално и неподносливо ехо.

Одам пеш од населбата Аеродром некаде до Драмскиот театар. А каде и да се брза? Кога еднаш над нас ќе чукне смртта изгледа дека таа отсекогаш била тука, дека оттука не се поместила. Јас веќе испратив многумина блиски, а научив и каде да гледам и каде да кладам рака за да ја допрам токму смртта. Погледни најпрвин дали се модри ноктите, допри го колку е студен вратот, веднаш над клучната коска. Најстрашното е тоа што челото е веќе ледено, а вратот чиниш, сè уште гори. Само што жилата ништо не отчукува. Тоа е тоа, и врелината има свое ехо како и звукот, колку повеќе одекнува, толку повеќе боли. Веќе видено. Така ли се објаснува беспомошноста? Така ги испратив родителите, Добри Чемерски и Спасија Мазева-Чемерска, па Вера Христова-Чемерска. Еве, сега го губам и него, Петар Мазев.

„Не брзај толку“, му велам на таксистот што ме вози од Драмски во Сарај. Од каде да знае кутриот, колкави сопирачки ми требаат токму сега?! Не брзај! Треба да се помине оваа страотна ведрина на денот, треба да се помине мостот на Вардар и вториот на Треска, треба да се помине портата, прагот и малата патека во дворот на ателјето. Сè што сме си кажале, сè што никогаш не сме ни пробале да си кажеме, тука треба да запре и оттука натаму да почне проштавањето и заборавот. Божем сме рамноправни! Како мене да не ми останува само лелекот, а нему величествената надмоќност на молчењето?!

Сè уште е топол, сè уште е жив. Или сè уште е жива само неговата кукла? Го милувам лицето, ги допирам клепките и трагите од малку боја на образите, што исчезнува на мои очи. Ги бакнувам одново и одново рацете, веќе скрстени на градите за сите неисцрпни времиња што доаѓаат, за самото Време, тие раце што можеби поточно и понепогрешиво гледаа и од самиот негов вид. Раце и Очи истовремено. Го испраќам низ тој допир на усните веројатно и најголемиот дел од сопствениот живот и од сопствената умирачка.

Глигор Чемерски, август 1994 година