Летна школа за архитектура и дизајн во Охрид на УАКС: Преиспитување на вредностите на хотел „Палас“

Несомнено еден од најрепрезентативните модернистички архитектонски симболи на Охрид е хотел „Палас“. Распослан како хоризонтален потег покрај самиот кеј на езерото, доминантен во градската силуета, иако затворен повеќе од деценија, буди сѐ уште живи спомени кај различни генерации, особено кај оние постарите кои го почувствувале неговиот сјај во времето на децениското функционирање. Охрид во поствоениот период во 1950 година, во своето урбано милје го добива овој модернистички објект  по проект на словенечкиот архитект Едо Михевц, сред екот на модернистичкото движење во светот, кој не само што го поттикнува развојот на туризмот и привлекува видни гости, туку со својата отвореност кон јавниот простор преку својот двор и каскадни тераси го привлекува и локалното население, станувајќи култно место и генератор на културно-забавниот живот во Охрид. Поради своите вредности е препознаен и заштитен како културно недвижно наследство, но за жал од 2010 година сопира со работа.

Поглед на Охрид во средината на 20 век со Хотел Палас во преден план

Токму хотел „Палас“ како многу сензитивна тема беше овогодишниот фокус на Меѓународната летна школа за архитектура и дизајн во Охрид која традиционално се случува уште од 2006-та  како годишен настан на Факултетот за архитектура и дизајн при Универзитетот Американ Колеџ Скопје (UACS).  Целта на 11-тата Меѓународна летна школа која се одржа во периодот од 29 јуни до 6 јули 2024 година, беше преиспитување на вредностите на хотел „Палас“ и концептуализирање начини за негова ревитализација. А како најсоодветен  тутор беше поканет архитектот од Полска, Куба Снопек чиј фокус на интерес е модернистичкото наследство и справување со пошироките предизвици во зачувување на модернистичките згради. Зошто токму Куба Снопек како важна фигура во овој деликатен процес?

Главниот тутор на Летната школа, архитект Куба Снопек

Куба Снопек е урбанистички дизајнер и автор на книги за уметност, архитектура и наследство. Тој е Фулбрајт стипендист со дипломи за просторно планирање од Технолошкиот универзитет во Вроцлав, Развој и дизајн на недвижности од УЦ Беркли и Заштита од Институтот Стрелка. Од 2018 до 2021 година, Куба беше програмски директор на Архитектонскиот факултет во Харков. Тој ја основа Direction, консултантска фирма која создава брендови, дизајнира дестинации и развива стратегии и концепти. Куба работи со јавни, приватни и организации од третиот сектор, поврзувајќи ги овие сектори во понудата на нови решенија. За да се даде решение на оваа опширна задача, нужно беше формирање на интердисциплинарен тим, составен од Куба Снопек како главен тутор засилен со искуствата на антрополог Паулина Пага, позната по концептуализирање на стратегии за зачувување на доцномодернистичкото наследство како директорка на Музејот на станбени населби (МОМ) во Лубли, Полска и пејзажниот архитект и визуелен уметник Магда Заворска, исто од Полска, која го даде многу потребниот увид во природниот контекст на „Палас“. Предводници на Летната школа беа асистентите на Факултетот за архитектура и дизајн при Универзитетот Американ Колеџ Скопје,  Павел Вељаноски (програмски директор на Охридската летна школа) и Максим Наумовски, кои воедно се и партнери во македонското архитектонско студио k87, придонесувајќи со длабоки сознанија за наследството на Охрид и македонската култура. На Летната школа се приклучија студенти од различни држави, младите архитекти  АРХРИД, други архитекти и останати професионалци кои дадоа свој придонес во целокупниот процес.

11та Меѓународна летна школа за архитектура и дизајн во Охрид – УАКС

По завршувањето на 11-тата Летна школа, архитект Куба Снопек го објави својот сублимат од согледувања под наслов „Модернистичката палата на Охрид“ добиени низ овие неколкудневни активности на сите чинители од областа на архитектурата и културното наследство, за што во воведниот дел ќе истакне: „Бев поканет да ја водам Меѓународната летна школа поради мојот долгогодишен интерес за модернистичкото наследство. Пред повеќе од една деценија напишав книга за зачувување на модернистичкото наследство. Оттогаш, постојано се соочувам со истите нерешени предизвици во мојата професионална пракса. Како да ја убедиме јавноста дека модернизмот е наследство? Како да го засноваме зачувувањето на автентичноста кога оригиналните материјали не траат? Како да ја зачуваме социјалната перспектива на модернизмот во свет кој не споделува прогресивни вредности?

Современите хотели се особено ранливи. Бидејќи се стари половина век, тие спаѓаат во концептуална слепа точка: премногу стари за да ги задоволат модерните хотелски стандарди, но не доволно стари за да бидат сфатени како наследство кое вреди за големи реставраторски инвестиции. Дополнително, нивната едноставна сопственичка структура ги прави лесни за замена. За секој модерен хотел што е зачуван, десетина други се изгубени.

Како да го засноваме зачувувањето на автентичноста кога оригиналните материјали не траат?

Оние хотели што останаа се држат на нишка носталгија. Таков е примерот со хотелот „Узбекистан“ во Ташкент. Неговата елегантна бетонска brise-soleil фасада сега е најпрепознатливата слика на главниот град на Узбекистан. Меѓутоа, со доаѓањето на клима-уредите таа ја изгуби својата функција станувајќи само скапа декорација. Со супстандардни хотелски соби, неквалитетни градежни материјали и структура која не е доволно флексибилна за глобална реконструкција, кое е оправдувањето да се зачува хотелот освен неговата иконска фасада?

Уште еден пример е хотелот „Краковија“ во Краков. Затворен пред околу една деценија, не може повторно да се отвори како хотел без голема реконструкција на структурата. Сепак, ова е невозможно бидејќи структурата нема флексибилност. Резултатите од минатогодишниот конкурс за пренамена на хотелот „Краковија“ во Музеј на дизајн и архитектура јасно покажаа дека ваквата драстична промена на функцијата неминовно би довела до уривање на зградата и изградба на реплика.

Хотелот „Палас“ ги илустрира сите овие предизвици. Изнаоѓањето решение за оваа зграда би можело да поттикне слични дискусии за други слични објекти.

Остатоци од пристаништето. Фотографија: Павел Вељановски

Под тематскиот наслов „Урбан контекст“,  Куба Снопек ќе истакне: Хотелот „Палас“ е изграден од Едо Михевц во 1950-тите, во екот на модерната архитектура. Сместен помеѓу брегот на Охридското Eзеро и стариот град тој претставува скок во модернизмот. Во неговиот главен дел од пет ката покриен со едноставна бела мермерна фасада се сместени хотелските соби. Околу него се наоѓаат пониски делови со фоајеа, сали за бал и други погодности. Хотелот „Палас“ се протега кон езерото со градини и јавно пристаниште. Со текот на годините хотелот „Палас“ претрпува неколку трансформации. Додаден е ресторан од стакло-алуминиум. Оригиналната тераса на покривот била заменета со повеќе соби. Во 1980-тите, ентериерите на фоајето добиле ексцентрично преуредување. Пристаништето периодично ја менувало својата форма и функција. Сепак, најголемата промена не била архитектонска. Првично управуван и одржуван од државата, во 1999 година хотелот „Палас“ бил приватизиран. Во 2010 хотелот бил затворен и сега е во состојба на неизвесност.

Новиот сопственик го смета хотелот „Палас“ за морално застарен. Собите се премали, хотелот нема модерни погодности, висините на таваните спречуваат инсталација на климатизација, а фасадите не обезбедуваат соодветна изолација. Поправката на овие проблеми бара длабоки структурни промени што би претставувало предизвик. „Палас“ не е во согласност со современите сеизмички норми. Изграден непосредно пред разорниот земјотрес во Скопје во 1963 година, структурата на хотелот не ги исполнува ажурираните безбедносни прописи што следуваа. Обновувањето за усогласување со овие норми би било многу скапо.

Величенствен ентериер на Хотел Палас. Фотографија: Стефан Жупан

Меѓутоа, властите за заштита го сметаат хотелот „Палас“ за наследство. Еден од клучните аргументи за неговото зачувување е автентичноста на неговата структура и фасада, со извонредно висок процент од оригиналниот материјал од 1950-тите сè уште недопрен – за разлика од многу други згради од тоа време. Иронично, оваа иста структура не е во согласност со сеизмичките норми и го оневозможува исполнувањето на современите хотелски стандарди.

Оваа контрадикција е сржта на проблемот со хотелот „Палас“. Морално и структурно застарен, хотелот не може да функционира, а заведен како наследство поради неговата автентичност, не може да се обнови како што посакува сопственикот. Летната школа имаше за цел да најде концептуално решение од оваа безизлезност преку предизвиците што ги носи стандардот за пет ѕвезди, нормите за зачувување или и двете.“

Летната школа даде ефективни резултати во реевалуација на хотелот „Палас“, истражувајќи алтернативни стратегии за ревитализација на хотелот користејќи ги неговите нематеријални квалитети и предизвикувајќи ги конвенционалните стандарди на удобност. Во тематскиот дел, „Согледувања од летната школа“, Куба Снопек пишува:  „Главниот дел од Летната школа беше фокусиран на преоценување на вредноста на хотелот „Палас“. Студентите го посетија хотелот, анализирајќи ја неговата архитектура, урбана средина, уредување на пејзажот и внатрешниот дизајн. Тие ги разгледаа оригиналните проекти и промените кои ги претрпе хотелот, спроведоа интервјуа со луѓе кои го посетиле во златните времиња и проучуваа весници и филмови од тоа време.

Вториот дел вклучуваше развој на нови алатки и пристапи за репроектирање, надминувајќи ги претходно достапните опции. Некои студенти ги истражуваа постоечките стратегии за зачувување и стандардот за пет ѕвезди, додека други го истражуваа архитектонскиот јазик на хотелот „Палас“ и можностите за модернизирање на неговите градини, ентериери и пристаниште.

Создавањето целосна стратегија за зачувување очигледно беше надвор од опсегот на Летната школа. Таквата работа би барала тим од професионалци со месеци или години ангажман. Сепак, од истражувањето произлегоа три главни сознанија кои нудат свежа перспектива на познатите проблеми и имаат моќ да инспирираат понатамошна дискусија.

Студенти учесници на меѓународната летна школа во Охрид во хотелот Палас. Фотографија: Стефан Жупан

I. Универзумот „Палас“

Првото големо согледување го предизвикува нашиот пристап кон вреднувањето и зачувувањето на хотелот „Палас“. Тој не е само уште една историска зграда што треба да се зачува поради нејзините волумени и фасади. Наместо тоа, тој е уникатен и целосен проектантски универзум сам по себе – тотално уметничко дело кое ги спојува архитектурата, уметничките елементи, внатрешното уредување, графичкиот дизајн и уредувањето на пејзажот. Оваа богата комплексност е токму она што е уникатно за архитектурата на „Палас“. Тоа е исто така она што создава искуство слично на палата кое генерира спомени кои предизвикуваат носталгија и поддршка за зачувување на хотелот.

Зачувувањето на овој „Палас“ универзум е од национално значење. Студентите открија дека „Палас“ е поврзан со поширок контекст. Материјалите користени во неговата изградба доаѓаат од цела Македонија. Боите и текстурите се инспирирани од локалната природа, особено од фауната. Карактеристиките како играта на светлината, просторите со двојна висина и терасите во форма на чардак ги рефлектираат локалните градителски традиции. Хотелот „Палас“ ја опфаќа суштината на градот Охрид, Охридското Езеро и Македонија.

Големите стаклени прозорци – врска екстериер-ентериер. Фотографија: Стефан Жупан

Ова откритие има неколку импликации за стратегијата на зачувување:

Прво, универзумот „Палас“ е најживописно изразен преку неговите ентериери и градини, а не само преку фасадите. Автентичните ентериери на приземјето треба да се зачуваат, вклучувајќи што е можно повеќе оригинални декоративни елементи. Слично, старите камени елементи на градините и непречената врска помеѓу внатрешните и надворешните простори – како големите прозорци, терасите и перголите – треба да бидат заштитени.

Второ, зачувувањето треба да се фокусира на моменталната состојба на хотелот „Палас“, а не само на оригиналните елементи на дизајнот. Ентериерот сега содржи најмалку два архитектонски стила: воздржаниот модернизам од 1950-тите и ексцентричниот постмодернизам од 1980-тите. И двата стила придонесуваат за богатата палета на бои, текстури и материјали, кои се подеднакво важни за одржување на универзумот „Палас“ и треба да бидат заштитени.

Студии за бои, материјали и текстури на Хотел Палас – Фотографија: Стефан Жупан

Трето, овој пристап не значи дека зградата треба да остане статична. Напротив, тој поттикнува додавање на нови слоеви во иднина кои ќе се вклопат во постојното тотално уметничко дело. Ова бара кодификација на „Палас“ универзумот во палети, каталози и упатства, но истовремено овозможува хотелот „Палас“ да еволуира и да стане покомплексен и пософистициран со текот на времето.

Конечно, истражувањето на студентите откри помалку траги од универзумот „Палас“ над приземјето. Во споредба со карактеристичното приземје, горните делови на хотелот изгледаат генерички и предвидливи. Уникатните карактеристики како Корбизје терасата на покривот и големите прозорци се изгубени низ различни реконструкции. Овде се поставува суштинско прашање: дали фокусот треба да биде ставен на зачувување на автентичниот бетон и челик на горните катови или на оригиналното интелектуално наследство на приземјето?

Величенствениот ентериер на Хотел Палас. Фотографија: Стефан Жупан

II. Охридското пристаниште

Второто согледување открива дека зачувувањето на дел од јавниот карактер на „Палас“ е клучно. Во спротивно неговата вредност за заедницата и за сегашниот сопственик ќе биде изгубена. Како и повеќето модернистички згради од својата ера, хотелот „Палас“ е создаден од држава со социјалистичка агенда. Како резултат на тоа, прогресивните идеи на зградата се вкоренети во нејзината архитектура и не можат да се одделат од неа.

Од своето основање, хотелот „Палас“ бил центар на јавниот живот во Охрид. Хотелот бил намерно повлечен од Охридското Езеро, создавајќи комплексен отворен простор што ги поврзува терасите и градините на хотелот со брегот и со градскиот парк. Оваа врска била дополнително засилена со големото јавно пристаниште кое се протега во езерото.

Овој урбан проект, составен од градини, брег и пристаниште, бил внимателно поделен на повеќе јавни и приватни зони, истовремено овозможувајќи интеграција и раздвојување на луѓето. Според собраните спомени и историски материјали, оваа обмислена интеграција на хотелот со урбаната средина им служела и на гостите и на жителите. Таа создаде уникатен спој на урбани искуства и искуства за одмор што современите хотели не можат да ги реплицираат.

Начинот на кој функционирал овој простор еволуирал со текот на времето. Пристаништето, оската хотел – езеро и границите помеѓу јавните и приватните простори постојано се прилагодувале. Она што останува јасно е дека јавните простори околу хотелот се од суштинско значење за неговата вредност. Оригиналниот дизајн вешто ја балансира интеграцијата и одвојувањето. Добро испланираните отворени простори го прават хотелот урбана дестинација, додека истовремено им ја овозможуваат на гостите потребната приватност. Пристаништето е централната точка на овој дизајн, овозможувајќи им на гостите директен пристап до Охридското Езеро – главната причина за нивната посета.

Доколку оваа нијансирана транзиција од јавни во полујавни и приватни простори се замени со едноставна ограда, и новиот сопственик и охриѓани ќе изгубат нешто значајно. Ова води до клучно сознание: секоја стратегија за зачувување на хотелот „Палас“ мора да вклучува заедничка визија за ревитализација на околните отворени простори, јавни и приватни. Остварувањето на оваа цел бара активна улога од страна на општината во процесот на реконструкција.

Студии за бои, материјали и текстури на Хотелот Палас

III. Подобро да поседувате палата отколку хотел со 5 ѕвезди

Третото сознание се фокусира на она што навистина носи вредност во хотелите со пет ѕвезди. Иако основните работи како пространи соби, висококвалитетен мебел, широк спектар на погодности и врвни услуги се неопходни за удобност и одржување на конкурентноста, вистинскиот двигател на вредноста е уникатното искуство. Тоа е она што ќе привлече посетители кои плаќаат висока цена и ќе го издвои хотелот од конкуренцијата во места како Италија, Хрватска или Турција.

Интересно е што хотелот „Палас“ веќе има таква уникатна карактеристика. Неговото име не е само метафора – зградата е буквално палата, иако модернистичка. Од висококвалитетните материјали и величествените сали за бал до градините и лустерите, архитектонскиот стил јасно го пренесува карактерот на палата.

Овој дизајн беше намерен. Зградата е создадена за да одрази социјален договор каде хотелот „Палас“ ќе ги облагороди своите гости, дури и само за краток одмор. Како дел од нивниот пакет за одмор, гостите ќе уживаат во дотерување, дружење во мермерни ентериери, слушање рафинирана музика и пиење елегантни коктели.

Салата за свечености на Хотел Палас. Фотографија: Стефан Жупан

Овој квалитет налик на палата, кој се рефлектира во фоајето, терасите и градините на зградата, е она што создаде трајни спомени. Нема причина зошто овие елементи да не го имаат истиот ефект и денес. Затоа, создавањето на прецизна и нијансирана стратегија за зачувување, сопственикот треба да го гледа како можност за максимизирање на вредноста на зградата.

Реновирањето на хотелот со поголеми соби и повеќе погодности е важно за да се исполнат сегашните стандарди. Сепак, уште поважно е јавноста да ја гледа зградата како вистинска модернистичка палата, а не само како хотел. Ова уникатно позиционирање ќе направи зградата да се истакне како единствено искуство, без оглед на погодностите или големината на собите.

Материјализација на ентериериот со природни материјали. Фотографија: Стефан Жупан

Во архитектонска смисла, ова значи истакнување на елементи кои сугерираат престиж и статус. Ова може да вклучува зачувување на величествени стари дрвја, изложување на автентични стари камења и зачувување на старите перголи кои постепено се обраснати со зеленило, претворајќи се налик на антички урнатини. Вниманието на овие детали при повторниот развој ќе биде во најдобар интерес на сопственикот.

Модернистичка палата е интригантен парадокс. Модерната архитектура се појави приближно во исто време кога европските монархии почнаа да слабеат. Затоа јавната перцепција сè уште ги поврзува палатите со историските стилови. Сепак, ова не е сосема точно. Некои социјалистички земји изградија палати за народот: отворени за јавноста од првиот ден, дизајнирани во модерен стил, но вкоренети во долгата традиција на европските палати. Овој факт не е широко препознаен и ја ограничува перципираната вредност на хотелот „Палас“.

Хотел Палас како модернистичка палата. Фотографија: Стефан Жупан

Промената на погрешното верување дека модернистичка зграда не може да биде палата или дека палатата не може да биде модернистичка, може значително да ја зголеми вредноста на хотелот „Палас“. Конечно, поседувањето вистинска палата, дури и модернистичка, очигледно е повредно од едноставно поседување хотел.

Сиот овој сублимат Куба Снопек го крунисува во еден заклучок кој праќа силна порака до сите засегнати страни од кои се очекува изнаоѓање на вистинско решение и дејствување во вистински правец како Охрид не би ја изгубил оваа своја препознатлива модернистичка палата:

„Целта на летната школа беше да се преиспитаат клучните претпоставки кои ја забавуваат обновата на хотелот „Палас“. Разгледувајќи го со свежи очи, ослободени од комерцијални интереси или од југоносталгија, студентите открија потенцијални патишта за решавање на застојот.

Прво, нивната работа го сугерира пренасочувањето на фокусот на зачувување од екстериерите кон ентериерот и од буквално разбирање на автентичноста кон вреднување на уникатноста што произлегува од оригиналноста на дизајнот.

Второ, го оспорува заедничкото верување дека она што се случува на приватно земјиште не е грижа на општината. Охрид значително би загубил доколку територијата на „Палас“ биде оградена од јавните површини. Интересно, поради својот дизајн, хотелот би изгубил уште повеќе од таквото одвојување.

Трето, зградата отсекогаш била и продолжува да биде многу повеќе од само хотел. Менувањето на јавната перцепција за таа да стане извор на гордост и престиж и за сопственикот и за граѓаните на Охрид е клучен дел од секоја стратегија.“

Поговор

Куба Снопек вели: „Поминав една недела во Охрид, разговарајќи со архитекти, активисти, студенти, новинари и други професионалци. Сите со кои разговарав за зачувувањето на хотелот „Палас“ беа скептични. Повеќето не веруваа дека може да се реконструира без да ја изгуби својата душа или, во најлош случај, да биде уништен. Го разбирам скептицизмот, шансите за успех мали.

Пред повеќе од една деценија, помогнав да се иницира дебатата за зачувување на модернизмот. Мојот глас беше еден од многуте кои тврдеа дека модернизмот треба да се смета за наследство, нудејќи идеи како да се постигне тоа. Овие идеи од раните 2010-ти не го запреа, ниту забавија бришењето на модернизмот. И покрај овие напори, мојот град, Варшава, оттогаш ја изгуби речиси секоја модернистичка зграда што ја ценев. Тие беа урнати, привремено демонтирани и никогаш не беа обновени или беа реконструирани на начин што ги прави да изгледаат како пародии. Ситуацијата е слично мрачна и во другите градови.

Хотел „Лас Салинас“ во Ланзароте, реновиран во 2023 година. Фото: Куба Снопек

Фундаменталната причина за овој широко распространет неуспех е што ваквите проекти бараат и јавните и приватните чинители да работат заедно. Модернизмот беше инхерентно јавен, додека денешната архитектура е претежно приватна. Реконструкцијата мора да биде јавно-приватен напор за зачувување на вредноста додека се обезбедува профит. Создавањето платформа за таква соработка и градење доверба е тешко. Наоѓањето на бизнис модел кој поддржува ваков проект е уште потешко. Пронаоѓањето фер договор кој ги задоволува потребите на сите и ги неутрализира ризиците е најтешко од се.

Хотел „Лас Салинас“ во Ланзароте, реновиран во 2023 година. Фото: Куба Снопек

Но, тоа не е невозможно. Во 2023 година, хотелот „Лас Салинас“ во Ланзароте, проектиран од шпанскиот архитект Фернандо Игуерас и изграден помеѓу 1973 и 1977 година, претрпе значително реновирање и ребрендирање. Реновирањето вклучуваше целосно преуредување на сите простори и реновирање на погодностите со задржување на оригиналната архитектура.

Хотел „Лас Салинас“ во Ланзароте, реновиран во 2023 година. Фото: Куба Снопек

Реконструкцијата го зачува модернизмот со причина: тоа беше дел од стратегијата на сопственикот за изградба на уникатен бренд. Со реновирањето беше задржана бетонската конструкција на Игуерас. Исто така беа зачувани базенот, тропските градини, фреските и скулптурите на Цезар Манрике, познат уметник роден во Ланзароте. Со други зборови, внесувањето на зградата во листата на уметничко и културно наследство и нејзината врска со локалната култура станаа дел од бизнис стратегијата.

Хотел „Лас Салинас“ во Ланзароте, реновиран во 2023 година. Фото: Куба Снопек

Ситуацијата со хотелот „Лас Салинас“ е единствена. Таа вклучуваше усогласување помеѓу јавните цели – зачувување на хотелот – и деловните цели – создавање на препознатливо архитектонско искуство. Најверојатно овој конкретен бизнис модел нема да функционира за хотелот во Охрид.

Но други бизнис модели може да функионираат. Не верувам во враќањето на „Палас“ (или модернизмот воопшто) во неговата 100% првобитна состојба. За тоа би била потребна јавна сопственост и управување, што повеќе не е изводливо. Наместо тоа, поддржувам хибридна стратегија за зачувување каде модернистичките компоненти се пренаменуваат за нови комерцијални намени додека остануваат достапни за јавноста. Иако овие стратегии тешко се развиваат, може да дадат неверојатни резултати.“

Автор: Ивана ГРУПЧЕ, дипл. инж. арх.

* * * * *

Меѓународната летна школа за архитектура и дизајн во Охрид е организирана од Факултетот за Архитектура и Дизајн при Универзитет Американ Колеџ Скопје, со поддршка од Министерството за култура, Амбасада на Република Полска во Скопје и Општина Охрид, во партнерство со Muzeum Osiedli Mieszkaniowych од Лублин, Direction од Варшава; Завод за заштита на спомениците на културата и Музеј-Охрид; архитектонско студио Прокси од Скопје и архитектонскиот колектив Архрид од Охрид. Официјални спонзори на овогодинешната сесија се Тиквеш, Рио Компани, Винербергер, Кнауф, Инет, МЗТ Битола и Бекамент.