Како црногорското крајбрежје го обнови своето наследство по разорниот земјотрес во 1979 година

Што се случува кога земјотресот ги загрозува не само животите, туку и наследството на една нација? Оваа дилема се најде во фокусот на истражувањето на научниците од Универзитетот во Црна Гора, Гордана Ровчанин Премовиќ, од Архитектонскиот факултет и Мирослав Додеровиќ, од Филозофскиот факултет. Работата на тема „Обновување и ревитализација на спомениците на културата на црногорското крајбрежје оштетени во земјотресот во 1979 година“ е објавена во списанието „Простор: Научен весник за архитектура и урбанизам“.

Земјотресот што го погоди црногорското крајбрежје на 15 април 1979 година не беше само природна катастрофа – тоа беше настан што до темел ги потресе историските градови како Котор, Будва, Бар и Улцињ. Повеќе од 1.369 културни споменици беа оштетени или уништени, додека 80.000 луѓе останаа без дом.

Во своето дело, авторите ги истражуваат не само штетите и последиците од земјотресот, туку и чекорите преземени за да се спасат спомениците на културата, обноват и прилагодат на новото време. Детално се опишани процесите на санација, итна интервенција и ревитализација, вклучително и примери како Котор, кој набрзо беше впишан на листата на светско културно наследство на УНЕСКО.

Истражувањето нуди не само увид во минатото, туку и универзални лекции за тоа како наследството може да се заштити дури и во најтешките околности.

Детали за земјотресот во 1979 година

Земјотресот што го погоди брегот на Црна Гора и неговата околина во 1979 година претставува една од најголемите природни катастрофи од овој тип во модерната европска историја. Станува збор за серија земјотреси со епицентар во крајбрежниотпојас на црногорскоиот брег. Циклусот на потреси започна со удар на 9. април 1979 година и траеше речиси две години. Најголемо уништување предизвика земјотресот на 15 април 1979 година, кој се случи во 6 часот, 19 минути и 37 секунди. Интензитетот на земјотресот во епицентралната зона изнесувал IX по МСЅ или 7,0 степени според Рихтеровата скала, со длабочина од 17 километри.

Епицентралното подрачје се наоѓало во Јадранското Море, помеѓу Улцињ и Бар, на оддалеченост од околу 15 километри од брегот и на длабочина од приближно 30 километри. Областа зафатена со максимален интензитет се простирало на должина од 80 километри, додека ширината изнесувала 10-15 километри. Во овој земјотрес животот го загубија 101 лице, а повредени се 1.700 луѓе. Настрадале вкупно 250 населени места.

Земјотресот ја погоди цела Црна Гора, а најголеми штети претрпеа градовите Улцињ, Бар, Петровац, Будва, Тиват, Котор и Херцег Нови. Уништени или оштетени се вкупно 74.149 станови, од кои 13.179 станови се целосно урнати или неупотребливи. Околу 80.000 жители останаа без дом и потребно било итно привремено сместување.

Оваа катастрофа не го заобиколи ниту културното наследство на Црна Гора – уништени се ѕидини на стари градови, кули и тврдини, градски палати, но и бројни модерни станбени објекти, иако биле градени по понови стандарди.

Споменици на културата оштетени во земјотресот

Вкупниот број на оштетени недвижни споменици на културата е значителен и изнесува 1.369. Вкупната штета во однос на другите делови на Црна Гора изнесува 83%. Од вкупниот број, 443 споменици (32,36%) се оштетени, 482 (35,21%) се тешко оштетени, а 444 (32,43%) се целосно уништени. Највеќе оштетени споменици имало во станбените објекти (802 или 58,58%) и сакралните објекти (413 или 30,17%). На територијата на општина Котор се уништени поголем дел од културно-историските споменици.

Вкупната штета е проценета на околу 4,5 милијарди американски долари, што изнесувало околу четири пати повеќе од годишниот бруто национален приход на Црна Гора за 1979 година, односно приближно 10% од вкупниот бруто национален приход на тогашна СФР Југославија. Котор претрпел значителна штета со вкупно 593 оштетени споменици, од кои 69 се целосно уништени. Најмногу настрадале станбените објекти (65,77%) и верски објекти (23,87%). Во Будва се уништени 125 споменици (28,15%), во Бар 103 (23,20%), додека во Тиват, со најмал број споменици, оштетени се 37 објекти (2,70%).

Три најважни урбани целини – Улцињ, Будва и Котор – претрпеле тешки оштетувања, вклучително и уништување на архитектонски знаменитости како што се Кулата Балшиќ и цитаделата во Стари Бар. Стариот град Будва беше најтешко погоден, со уништување на речиси целиот градежен фонд. Во Котор штетите беа помалку видливи, но важни објекти како што се Палатата на кнезот и градската општина претрпеа сериозни оштетувања.

Покрај оштетувањата на познатите споменици, значително беа оштетени и црквите, меѓу кои и оние во историските центри како што се црквите Св. Антониј, Св. Спас и Св. Ѓорѓи. Големи штети претрпеа и одделни манастирски комплекси како Градиште во Буљарица кај Петровац, Праскавица над Свети Стефан, Подластва кај Ластва Грбаљска и Савина. Реставрацијата на некои од нив била завршена непосредно пред земјотресот.

Неочекувани археолошки откритија

Земјотресот од 1979 година, исто така, довел до неочекувани археолошки откритија, откривајќи слоеви на градба и детали кои претходно биле непознати. Во Котор, според извештаите, биле пронајдени „елементи од романескно-готската фаза на градба, која била покриена со подоцнежни доградби“. Будва откри богато минато, каде што „се откриени остатоци од антички јавни згради, делови од улици, детали и фрагменти, кои покажале дека античка Будва се наоѓала под темелите на средновековен град“.

Слично, во Стари Бар се пронајдени „остатоци од непознати сакрални градби и градежни слоеви кои сведочат за континуитетот на урбаниот развој од 9 до 19 век“. Во Улцињ истражувањата откриле слоеви на градба „кои припаѓаат на доцниот среден век, односно на времето на османлиското владеење“.

Овие откритија значително ги збогатија историските сознанија за културното наследство на црногорското крајбрежје.

Итни интервенции на спомениците на културата

По разорниот земјотрес од 1979 година, неопходни биле итни интервенции за зачувување на тешко оштетените споменици на културата. Приоритет добиле објектите во старите градски јадра како Котор, Будва и Улцињ, каде се преземани мерки како потпорни ѕидови, уривање на нестабилни делови и делумно покривање кровови. Во Будва се санирани кулите на градските бедеми, црквата Св. Јован и Св. Тројца, додека во Котор се спасени архитектонски фрагменти и потпорни бочни ѕидови. Во Улцињ интервенциите биле побавни поради непристапноста на теренот.

Посебни мерки се спроведени кај манастирските комплекси и цркви, како Праскавица кај Будва и црквата Св. Евстахија во Доброта, каде што се поставени импровизирани настрешници за заштита на ентериерите. Исто така, приоритетно биле заштитени културните институции како музеи, галерии и архиви за да се обезбеди нивната функција. Активностите опфаќале фотограметриски и геодетски снимања, како и стилски и хронолошки анализи. Во Будва беа проучувани бедемите под морето, додека во Котор се изработени детални архитектонски истражувања и проекти за санација. Посебните мерки вклучувале синтетизирани прикази на оштетувања со графички прилози, анализи на употребливоста на објектите и предлози за заштита и реставрација.

Итните мерки вклучувале подупирање на ѕидовите, санација на темелите, отстранување на лабилни делови и привремено покривање на покривот, со цел да се спречи понатамошно пропагање. Ревитализацијата опфаќала враќање на функционалноста на спомениците, со акцент на туристичките, културните и социјалните намени, со зачувување на нивниот архитектонски идентитет.

Искуствата стекнати преку овој процес овозможиле развој на методи за проценка на сеизмичката чувствителност на спомениците и подобрување на техниките на реставрација. Во 1979 година, Котор беше впишан на листата на светско културно наследство на УНЕСКО, потврдувајќи ја важноста на овие напори во заштитата на културното наследство.