Избегнување на спорови наместо нивно решавање

Создавањето вредности и градењето нови работи преку кои се подобрува квалитетот на животот на луѓето во светот е она што е заедничко за инженерите од сите сфери.

Модерната технологија на градење вртоглаво се развива со цел минимизирање на можностите за грешки и загуби. Место за импровизации нема. Во 80-тите па и во 90-тите години, често се среќаваа инженери и адвокати кои сè уште ја користат легендарната машина за чукање. Денес, големите корпорации веќе работат на софтвер кој ќе чита и разбира текст и во реално време ќе го менува и модифицира (legal IT). Програмите на светски познатите универзитети, веќе се менуваат на начин што идните правници и адвокати ќе бидат во можност да ја применуваат најмодерната достапна технологија и пракса. Совршениот спој на технологијата и искуствата се иднината на правото и градежништвото.

Градежништвото е стопанска гранка која обилува со ризици, кои се главно последица на комплексноста на конечниот производ (објектот кој се гради) и тешко предвидливи околности во кои работата се извршува.

Вообичаено е познатите ризици да се воочат во фаза на договарање, со цел да се процени веројатноста за нивната појава и можните ефекти па дури потоа да се дефинира и договорната одговорност за ризиците. Доколку одговорноста во однос на ризиците е во најголема мера или потполно на изведувачот, треба да се очекува тоа да се рефлектира преку повисока договорна цена или поголеми рокови за изградба. Но, доколку одговорноста за ризиците е поделена меѓу изведувачот и инвеститорот, договорната цена и роковите може да бидат поповолни, но инвеститорот треба да смета на своето учество во санирање на финансиските и временските последици како резултат на некоја евентуална појава на ризик.

Стандардните форми на договори во градежништвото, какви што се оние кои ги публикува FIDIC, тежнеат да ги избалансираат одговорноста на учесниците во реализацијата на проектите во однос на најпознатите ризици, со цел роковите и договорната цена да бидат што пореални. Генерално правило е ризикот да се доделува на страната која може најдобро да го контролира.

Оштетно побарување – Claim е механизам од договорот со кој од другата договорна страна, на основа на некое право од договорот или закон и јасни разлики меѓу договорените и стварните параметри за реализација на работите, се бараат дополнителни финансиски средства или продолжување на рокот за завршување на рaботите.

Функцијата на оштетно побарување – claim е да го анулира влијанието на очигледно пореметување настанато во текот на реализација на проект и да го поврати зацртаниот баланс на ризиците меѓу договорните страни со потпишаниот договор. Во повеќето модерни форми на договори клејм е регуларен договорен инструмент и природен дел од процесот на администрирање на договор, а не акт на непријателство меѓу договорните страни.

Нерешен клејм често прераснува во предмет на спор во градежништвото. Споровите, најчесто се решаваат по однапред договорени процедури и правила, кои се дефинирани со договорот за градење. Типичен начин за решавање на спорови во меѓународните договори е арбитража, но во пракса се сретнуваат и други модели (на пример: одлука на заеднички избран независен експерт или одлука на заеднички избран одбор за решавање на спорови).

Решавањето на комплексни спорови во градежништвото е често скапо и долго трае. Во современата пракса и доктрина на управување на проектите присутно е тежнеење од почетокот на реализацијата на проектите да се води сметка за избегнување на оштетни побарувања – Claim avoidance, со цел избегнување на спорови и намалување на непотребните трошоци и временски загуби. Избегнувањето на оштетни побарувања, пред сè, подразбира квалитетно согледување на работите пред почетокот на реализација на работите, изведување на работите врз основа на потпишан договор со јасно прецизирани обврски, користење на стандардни форми на договори и инженерски процедури и професионално управување на проектите.

Во модерната теорија и пракса на управување со проектите прифатен е принципот дека превенцијата претставува најдобра можна почетна стратегија. Превентивните мерки често може да го спречат или да го намалат ефектот на несаканите ситуации кои се појавуваат во текот на реализација на проектите. Повеќето од расположливите превентивни методи се однесуваат на фазата на договарање, во која се воочуваат ризиците на проектите и формално се доделува одговорност за нивната контрола. Препорачливо е вниманието на учесниците во проектите во фаза на договарање да се фокусира на јасно и фер дефинирање на договорните обврски, избор на најдобар можен изведувач, јасно дефинирање на обемот и квалитетот на работите, оптимални договорни механизми за решавање на спорни ситуации. Кога работата е веќе договорена и реализацијата на работите почната, на располагање се неколку препораки кои може да придонесат за избегнување на оштетни побарувања, од кои најважни се професионална администрација на договорот во тек на реализација на проектот и управување со ризиците во тек на реализација на проектот.

Еден од најинтересните случаи на професионална администрација на FIDIC-договор е случајот на еден од најголемите градежни зафати на планетава, проширување на Панамскиот канал. Локација: Панама. Вградени:  6,6 милиони кубици бетон, 340 илјади тони железо. Вработени: 4.200 лица на градилиште. Цена за изградба: тогашни 5.25 милијарди долари. За овој проект користен е FIDIC-договор (популарно наречена Жолта книга) – проектирање и изградба, според чии услови, покрај изградбата, изведувачот е одговорен и за изработка на проектот за изградба, врз основа на претходно доставени барања зададени од страна на инвеститорот уште во тендерската постапка. Преку Панамскиот канал во моментов се одвива пет отсто од светската трговија. Изградбата на проширувањето на овој канал овозможи двојно зголемување на капацитетот на каналот со што сега можат да го користат и поголеми бродови. Во тендерската постапка се натпреваруваа три конзорциуми. Критериумот за избор на најповолен понудувач беше 55 отсто исполнување на технички услови, а 45 отсто цена. Работата ја доби конзорциум предводен од изведувач од Шпанија. На почетокот на 2014 година, во текот на изградбата,  настана спор во врска со неочекувани трошоци во износ од тогашни 1.5 милијарди американски долари. Изведувачот тврдеше дека инвеститорот не направил доволно геолошки истражувања на земјиштето под кое треба да се изгради проширувањето на каналот, што сега предизвикува поголеми трошоци за изградба на каналот од цената на изградба. Инвеститорот, тврдеше дека изведувачот не успеал да достави доволно докази, со кои ќе го докаже неговото побарување за надомест на дополнителните трошоци од тогашни 1.6 милијарди американски долари, но во исто време инвеститорот изјавува дека ќе ги разгледа оштетните побарувања на изведувачот, бидејќи тој своите оштетни побарувања ги доставил и презентирал во согласност со механизмите и условите на договорот.

Слични примери веќе може да се најдат и во нашата околина. Градежната компанија „Гранит“ АД Скопје како дел од JV „Granit – Integral“ проектираше и изгради современ автопат Бања Лука – Добој во вкупна должина од 72 километри. Првично договорена цена за изградба е 338 милиони евра. Проектирањето и изградбата на овој автопат се одвиваа во две фази, со склучување на два посебни договори финансирани од Европската инвестициона банка – EIB и Европската банка за обнова и развој – EBRD за делница Бања Лука – Прњавор и делница Прњавор – Добој. За изградбата на двете делници на автопатот користен е FIDIC-договор (популарно наречена Жолта книга), според чии услови, покрај изградбата, изведувачот е одговорен и за изработка на проектот за изградба, врз основа на претходно доставени барања зададени од страна на инвеститорот уште во тендерската постапка.

Изградбата на овој автопат ја објаснува Виктор Митевски, инженер од „Гранит“, технички директор на изградбата на автопатот од Бања Ллука до Прњавор, во должина од 35,3 километри, која вклучува и 24 мостови, пет вијадукти, седум подвозници, 16 надвозници и еден тунел. Вкупно вградени  се 160.520 кубни метри бетон, 2.306.100 квадратни метри асфалт, 3.540.000 кубни метри ископи, 20 илјади тони железо, центар за одржување и контрола на сообраќај, наплатни станици и др.

Митевски објаснува што е најважно во фазата на проектирање при изведба согласно условите на FIDIC-Жолтата книга и дали се проектира напоредно со изградбата. „Количината на дополнителните истражни работи кои ќе ги прибере изведувачот во однос на времето кое му е потребно за тоа и прилагодувањето на проектите на технологијата со која изведувачот располага. Некои делови не трпат промени, не се препроектираат, па со нив се почнува уште по воведот во работа, другите делови се во однос на промените на проектната документација и фазите кои следуваат понатаму односно промена на урбанистичко-техничките услови, промени во планот на парцелација, промени во градежната дозвола“, вели Митевски. За тоа на кој начин се мерат и наплаќаат изведените работи согласно условите на FIDIC-Жолтата книга, прво издание 1999, година Митевски вели дека изведувачот предлага принципиелна предмер-пресметка којашто може да ја менува кога ќе посака. „Може наплатата да се сведе на начинот на наплата пропишан со Црвената книга, а може и само по заокружени позиции, но во секој случај ситуациите се изготвуваат и извршените работи се наплаќаат со процена на завршените работи по завршетокот на еден месец. Во спротивно, ако не се наплаќаат извршените работи секој месец, настанува даночен прекршок“, објаснува Митевски. Според него најголемиот проблем со кој се соочуваат изведувачите во текот на изградбата секогаш бил како работите да се завршат во предвидените рокови. Динамичкиот план за завршување на работите се ревидира квартално, а заедно со него и планот на ресурси. Во зависност од напредокот, се редемензионира количината на ресурси (во случај да е планот реализиран помалку од 85 отсто), со цел да се постигне предвидената динамика. Голем проблем е и недовршената експропријација, која за да се изврши првин треба изведувачот да изработи главен проект/изведувачки проект и фазите коишто следуваат, како промената на урбанистичко-техничките услови,  планот на парцелација. Потоа следува вадење на градежната дозвола. Сите овие фази создаваат тешкотии во обезбедувањето на континуитет на работата, а со тоа и на правилното димензионирање на ресурсите.

Во врска со FIDIC-Жолтата книга, како и новите изданија на условите на договорите на FIDIC од 2017 година, говори  Dr. Götz-Sebastian Hök. Д-р Хок е и адвокат кој живее и работи во Берлин. Има големо интернационално искуство во Европа, Средниот Исток, Африка, Азија, но и на Балканот. Во последните 20 години е партнер во адвокатската компанија од Берлин Dr. Hök, Stieglmeier & Kollegen. Работи како арбитер, пресудувач и правен советник, но исто така е и FIDIC-акредитиран обучувач. Предава на Универзитетот за применливи науки во градежништвото за право на менаџирање на договори во Берлин. Од 2009 година е на листата на пресудувачи на FIDIC (листата на претседателот на FIDIC). Член е во комисии за решавање на спорови и како арбитер во арбитражни трибунали во Ерменија, Босна и Херцеговина, Германија, Латвија, Мали, Мексико, Полска и Танзанија. Има работено и како медијатор на проекти во Латвија, Шпанија и Палестина. Д-р Хок е автор на различни книги и текстови на француски, англиски и германски јазик за FIDIC-договорите. Тој исто така е коавтор на книгата FIDIC за корисници и членови на германскиот одбор за пресудување на спорови и поранешен претседател на Евројурис комисијата за интернационални спорови. Тој е и еден од лекторите на FIDIC-Златната книга и на FIDIC-договорот за подизведување за изградба. Во моментов тој е правен советник на три FIDIC-работни групи и актуелен претседател на FIDIC-телото за оценка на обучувачи.

Д-р Хок, објаснува кој е најважниот дел од документот „Барања на инвеститорот“ за подготовка на проектот од страна на изведувачот врз основа на условите на договорот за проектирање и изведба, односно FIDIC-Жолтата книга, како и за тоа дали е вообичаено да има цртежи или проекти како дел од барањата на инвеститорот во тендерската постапка. Според него спецификации за проектот би требало да бидат избегнувани во оваа фаза. Додека, спецификации за изведбата се препорачува да се дадат во тендерската фаза. Во тендерската докумeнтација во оваа фаза не би требало да има проекти, освен идеен проект, нагласува Хок и додава дека грешки во документот „Барања на инвеститорот“ или околности и настани поврзани со истите се најчестите побарувања во пракса при изградба согласно FIDIC-Жолтата книга.

Хок, исто така, објаснува што значи искусен изведувач согласно условите на FIDIC- договорите. „Разумно искусен, едуциран и обучен изведувач. Изведувач кој покрај референци за успешно изградени објекти има и обучени и едуцирани стручни лица за истражни работи, проектирање и изградба согласно најсовремени технологии, како и стручни лица за менаџирање на договорите и ризиците при изградбата. Обуката и едукацијата се важни и предуслов за успех, но практичното искуство кое се добива од реализацијата на проектите е незаменливо“, вели Хок.

Според Хок основната цел на новото издание на Жолтата книга е да биде појасна и прецизна за корисниците. Значењето на избегнување на спорови наместо решавање на спорови се потврдува и во најновите изданија на условите на договорите кои ги објави FIDIC во декември 2017 во Лондон, со самиот факт дека Комисијата за решавање на спорови се преименува во Комисија за избегнување на спорови.

Автор: Денис РИЗАОВ, член на Управен oдбор на Асоцијацијата на инженери консултанти на Македонија – АЦЕМА