Интервју со Чарлс Бродли, кралски инженер вклучен во обновата на Скопје

Денес, 26 јули 2023 година се навршува 60-годишнината од земјотресот во Скопје од 1963 година во кој скоро 1.100 лица загинаа и околу 3.300 беа повредени.  Господинот Чарлс Бродли, кралски инженер и член на редот на Британската Империја е еден од учесниците во меѓународните напори за ублажување на последиците и за поддршка на обновата по земјотресот. По земјотресот тој бил назначен за командант на Единицата на британските кралски инженери на хуманитарна мисија во Скопје. Сега тој во 80-тите години ужива во своите пензионерски денови. Го замоливме г-динот Бродли да ги сподели своите спомени за неговата мисија во Скопје.

Почитуван г-дине Бродли, Ви благодариме за Вашето време и за можноста да ни ги пренесете Вашите сеќавања за земјотресот во Скопје од 1963-та година.  Ќе Ви бидеме благодарни доколку ни кажете нешто повеќе за појдовните задачи на Вашата единица во хуманитарната мисија во Скопје и за Вашето патување до Скопје.

На 26 јули 1963 година јас бев помлад офицер и командант на Единицата при инженерските трупи на воени маневри во северна Германија. Ние немавме слушнато за земјотресот сè до нашето враќање во касарната во Оснабрук.

Во 1963 година Европа беше поделена по должината на границата со Источна Германија. На западната страна беа силите на НАТО, а на источната страна СССР со армиите на другите советски републики. Две години пред тоа претседателот Тито раководеше со првиот собир на неврзаните земји во Белград. Еден месец подоцна имаше кризна состојба помеѓу Русија и Америка околу рускиот план да воспостави база со интерконтинентални балистички ракети во Куба. Тоа беше врвот на Студената војна кој резултираше со големи тензии во светот.

Една недела по земјотресот мојата сопруга и јас требаше да одиме во Холандија, кога заменик-командантот на полкот нè сопре: „Здраво мајор Џими“, јас му реков: „Ние само што тргнавме за Еншаде“. „Не вие нема да одите таму“, ни рече тој, „Ти ќе одиш во Скопје.“

Следните неколку дена поминаа во формирање на тимот, организација на материјалите, платата и утврдување на задачите. Британската влада донираше 24 Нисен монтажни објекти 7,32 метри широки и 10,97 метри долги и ја плати нивната испорака до Скопје. Мојата задача, со помош на мојот тим, беше да ги обучиме локалните градежници како да ги изградат овие монтажни објекти. И покрај тоа што Нисен монтажните објекти беа многу вообичаени во војската, тие не биле подигнати со години и ниту еден кој служеше во моментот немаше искуство, немаше изградено ниту еден од овој тип, ниту пак постоеја какви било упатства. Претпоставеното време за изградба на еден монтажен објект беше шест часа за четири лица.

Ние заминавме од Германија со идеја да ја завршиме работата за девет дена.

Мојот тим се состоеше од пет каплари и од еден наредник со два возачи, кои ќе довезат два ленд ровера. Седуммината кои патувавме со воз заминавме од Диселдорф на 7-ми август и на станицата во Бон морав да се наведнам низ прозорецот на купето за да го земам Одобрението за да влеземе во Југославија.

Сè беше во ред додека не пристигнеме на станицата во Салцбург. По Втората светска војна во Австрија имаше забрана за странски војници преку територијата на земјата, така што австриските царински службеници при прегледот на нашите пасоши ни наредија да слеземе од возот. На групата ѝ кажав да остане во возот по што следуваше долго сослушување и објаснување. На крајот ги одведов царинскиот службеник и раководителот на станицата до вагонот со седум тони материјал.

„Ние нема да се симнеме сè додека овој вагон не се истовари“ им реков и се качив на возот.  По ова возот замина и пристигна во Белград вечерта на 8-ми август.

Следниот ден пристигнавме во Скопје со г-динот Дејвид Бурнс, секретарот на Амбасадата, тој беше мојот преведувач и надгледувач.

Какви беа Вашите впечатоци за нивото на штета од земјотресот во Скопје, како и за напорите за ублажување на последиците?

Дејвид и јас патуваме со автомобил на Амбасадата и влеговме во градот преку мост на реката Вардар на плоштадот, каде што предниот дел на зградата на Офицерскиот дом беше целосно разрушен. Како што патувавме низ градот работите не ни изгледаа многу лошо. Одевме кон паркот каде што беше воспоставена градската администрација, ова беше само две недели по земјотресот. Во меѓувреме имало голема евакуација на жени и деца, улиците беа расчистени од урнатини и изгледот на многу објекти не беше онолку лош колку што замислував. Кога ќе се погледнеше во зградите подетално можеше да се види дека најголемиот дел од оштетувањата беа внатрешни. Најголемиот дел човечки загуби беа предизвикани од рушење на вертикалните столбови на подолните катови под оптоварувањето на објектот и, во исто време, под оптоварувањето на објектот кој се ниша. Бетонските меѓукатни конструкции на секое ниво потоа паднале врз оние подолу.

За споредба, во стариот дел на градот, каде што биле користени традиционални градежни материјали и решенија (со типични „Х“ носачи) беа претрпени релативно мали оштетувања. Јас не можам да се присетам на деталите, но Службата за реконструкција се соочила со задача да обезбеди место за живеење за 60.000 лица пред зимата.

Задачите на мисијата биле сменети и значително проширени наскоро по вашето пристигнување.  Дали можете да ни кажете за ова?

Дејвид Бурнс и јас истата вечер се состанавме со две лица кои раководеа со задачите за обнова. Тоа беа инженерот Трајко Стојков и архитектот Душко Пецовски кои работеле на претходно одобрен план за тоа како Скопје да се прошири. Истиот беше без детали, но генерално укажуваше на „10.000 лица тука“ на картата. Тие се обидуваа ефективно да ја изготват инфраструктурата која може да се користи сè додека соодветната обнова не биде реализирана. Нивниот планерски хоризонт беше 15 години!

За да се задоволат овие критериуми нашите монтажни објекти требаше да се изградат на бетонски темели и плафоните да се изолираат со стаклена волна за да штитат од високите летни температури. Оригиналните Нисен монтажни објекти се испроектирани во 1916 година и предвидени да бидат положени на железнички прагови со конструкција зашрафена во нивелирана дрвена конструкција. Тогаш не се размислувало за заштита со стаклена волна, таа не постоела во 1916 година. На четири лица им требаше цел ден да ископаат темели за еден објект, друг ден за да ги избетонираат, и десет дена за да му се дозволи на бетонот да се оформи.  Определбата да се завршат 24 објекти во девет дена јасно беше дека е невозможна.

Беше присутно и трето лице, тоа беше градскиот директор за образование: „Дали вашата влада ќе замери ако ние ги користиме вашите објекти како наши училишта?“, праша.

Јас без двоумење одговорив „Овие објекти се подарок од мојата влада на вашата и на вашите луѓе. Подарокот е наменет да се користи на кој било начин што најдобро ќе помогне“, и Дејвид, мојот дипломатски надледувач, се согласи.

И покрај понудите за времени станбени објекти од многу земји, ниту еден не беше доволно голем за да овозможи сместување на училница.  Планот беше секој монтажен објект да се подели во две училници и да се користи во две смени на ден од 7 до 12 и од 13 до 18 часот – значи да работат две училишта во една група на згради.

Друг проблем кој ние не го предвидовме беше дека бетонот и стаклената волна нè направија зависни од локалните снабдувачи. Со оглед дека за очекување беше дека  ќе има голема побарувачка, снабдувањето стана критичен проблем.

Беше јасно дека третото очекување на домаќинот било дека ние седум сме работната сила. Јас на брзина му шепнав на Дејвид „те молам да им кажеш дека ние имаме само еден копач и две лопати со нас“. Со оглед дека разговорот се одвиваше на српско-хрватски јазик Дејвид направи грешка во преводот и наместо „лопате“ (лопати) рече „лопте“ (топки) на што присутните се изнасмеаја.

Во текот на еден час нашето сфаќање на нашата улога беше превртено наопаку, како и локалното разбирање за тоа што ние ќе можеме да направиме како резултат на нашиот ограничен капацитет.

Дали се сеќавате на некои други придонеси на Велика Британија кон обнова по земјотресот?

Би било погрешно да се мисли дека помошта од Велика Британија дојде од Владата.  Во тоа време се сметаше дека Владата е бавна да одговори и скромна во она што го понудила. Во најголема мерка британската помош дојде од граѓаните.

Британската добротворна организација Вар он Вант „War on Want“ (WoW) имаше претходно искуство во изградбата на времени станбени објекти со примена на Дексион системот на перфорирани профили од челик. Тие стапија во контакт со Дексион и нарачаa доволно материјал за да може да се изградат 1.560 двокуќи со примена на Дексион системот.  Цената на профилите и на превозот бeше проценета на 150 илјади фунти, но нивниот апел до британската јавност успea да собере 400 илјади фунти, што претставува 2,5 милиони и 6,8 милиони фунти последователно денес.  (прим. авт. Во 1963-та година една британска фунта вредела 2,8 американски долари).

Кога пристигнавме во нашиот камп во Ѓорче Петров, тимот на Брато Стјуарт и три млади британски инженери од Вор он Вант веќе работеа на првите од 780-те планирани носиви рамки. Тие пристигнале два дена пред нас и имале младинска работна бригада која ја составувала секоја рамка на издигната платформа. По комплетирањето рамката била подигната од платформата од 40 младинци и пренесена до темелите. Некои од овие куќи сè уште се во употреба. Ние соработувавме колку можевме, но имаше многу малку време за социјални активности.  Во текот на првите четири недели ние стануваме во 5:30 наутро за да бидеме на градилиштето во 7:00 часот и работевме до доцна попладне.

Со значителен вишок на донации Вор он Вант ја контактираше британската Влада со барање за повеќе Нисен монтажни објекти. Беа известени дека има доволно монтажни објекти со ширина од 4,88 метри за да се обезбедат два работни кампа секој оспособен да смести по 1.000 лица. Оригинално овие кампови беа планирани за работниците вклучени во обновата и требаше да се изградат во Маџари и во Момин Поток којшто стана „Girls’ Creek“ во сите наши референции.

Овие преговори и договарањата се случија до крајот на август и до 1 септември и сета листа на расположливи материјали од британски извори стана достапна. Ова им овозможи на градежните фирми „Гранит“ и „Бетон“ да направат проценка за дополнителните потребни материјали од локални извори.

На врвот на британската листа беа Нисен монтажните објекти: од 160 од 4,88 метри ширина и од 20 од 7,32 м ширина.

Беше јасно дека ќе ни требаат многу повеќе луѓе.

Камп-приколки

Питер Бегин, камерман на вестите на Би-би-си, беше меѓу привите репортери во Скопје по катастрофата. По неговото враќање тој ја убеди добротворната организација Роунд табле оф Ханслов (Round Table of Hounslow) да купат камп-приколки, да ги превезат низ Европа и да ги испорачаат на властите во Скопје. Ханслов камп- приколката беше во конвој од по 19 донирани од Роунд Таблес од Велика Британија.  Патувањето траеше пет дена, а по испораката на камп-приколките конвојот се враќаше дома. Идејата беше прифатена и до Божиќ се испорачаа 102 камп-приколки. Тие беа распределени по скопските општини, пропорционално според степенот на претрпено оштетување со барање тие да им се доделат на семејствата со најголеми потреби. Јас присуствував на едно вакво примопредавање и емоциите на оние кои добија приколки беа исклучително трогателни.

Градот Скопје потоа му додели на Питер Бегин Меморијална плакета за специјални заслуги за градот, на прием одржан во Југословенската амбасада во Лондон.

Работен капмп

Засилувањето од десет подофицери и од 22 војници беше предводено од капетанот С. Л. Рут со што вкупниот состав на единицата се искачи на 45 инженери од сите чинови. Тие пристигнаа на станицата во Скопје на полноќ на 26 септември, а мајорот Бошко, мојот офицер за врска од ЈНА, организираше автобус и два преведувачи. Сите, вкучително со нивната лична опрема, се качија во автобусот и беа однесни до нашиот нов камп исто така опремен од ЈНА. Мојот готвач ги искористи преостанатите порции да подготви голем оброк и до 2 часот сите беа заспани.

Во новиот камп јас останав како офицер задолжен за градежните работи, но капетанот Рут ме ослободи од сите обврски поврзани со раководење на кампот. Ова функционираше прекрасно. Во текот на наредните два дена ние го организиравме персоналот во групи за секој камп, им покажавме сè што научивме за изградбата на Нисен монтажните објекти, и продолживме да работиме со веќе стекнатото искуство.  Исто така имавме предност да работиме со „Бетон“ и со „Гранит“ кои беа две големи локални градежни компании коишто имаа раководители, контакти и ресурси коишто ние никогаш самите не ќе можевме да ги откриеме.  Ние бевме промовирани во друга лига.

Со 200 монтажни објекти изградени во текот на два месеци обемот на завршени работи беше зачудувачки. Се разбира се јавуваа и проблеми како резултат на брзината и на различните воени магацини од коишто монтажните објекти беа испорачани.  Некои од испорачаните делови или не беа соодветни по големина или недостасуваа. Работната сила и стаклената волна беа континуирано искушение и дождовите во октомври предизвикаа проблеми на многу градилишта. За среќа ние положивме доволно агрегат на патиштата на нашите градилишта за да не доцниме многу.

Последниот извештај испратен до Полкот во Германија е со датум од 19 ноември 1963 година и е индикација дека јас бев сигурен дека сите градежни работи ќе бидат завршени пред зададениот рок – 1 декември.

Дали имате некои други сеќавања од Вашата мисија и од престојот во Скопје кои би сакале да ги споделите?

Поуки

1. Општо земено постои тендеција работите премногу да се менаџираат. Крајот на денот кога сите ние јадевме на иста маса и секој можеше да ги сподели своите проблеми беше единственото време кога мојот мал тим беше заедно. Главно проблемите се однесуваа на градежните работници, материјалите (на пр., агрегат, цемент, стаклена волна) или на градилиштето. Понекогаш се случуваше две различни групи да бидат лоцирани на исто градилиште, но за сосема различни обврски. Тука, во суштина беше мојата работа за следниот дел.  Да се расчистат работите за тие да можат да го сработат она за што дошле.
2. Во врнежливите периоди заборавете на користење на агрегатот за градење сè додека пристапот до и околу градиштето не е обезбеден пред да дојде дождот.  Во однос на ова рускиот инженерски баталјон заврши исклучителна работа преку вадење на агрегатат од Вардар и негова дистрибуција. Тоа не беше добар агрегат, но единствениот достапен и пристапен извор, а соодветен за нашите потреби.
3. Во суштина: ако му веруваш на својот тим и направиш сè што можеш за да бидат успешни тие ќе дојдат и ќе побараат помош кога им треба. Ако не им веруваш и постојано ги проверуваш тие ќе те избегнуваат и ќе ти кажуваат невистини.
4. Сливата е одличен начин да се почне утринскиот состанок!  На здравје!

Г-дине Бродли, Ви благодариме за Вашето време и што толку видно ги споделивте Вашите спомени од Вашата хуманитарна мисија во Скопје.  Дозволете ми да ја искажам благодарноста на граѓаните на Скопје до Вас, кралските инженери за британскиот придонес кон ублажувањето на последиците и обновата на Скопје по земјотресот.  Ви благодарам!