Амазонија е на добар пат од прашума да стане савана

Пред две години, пандемијата забави сè – освен уништувањето на шумите во Амазонија. Во 2020 година, Бразил губеше речиси 15 квадратни милји вегетација дневно, што е околу 24 дрвја секоја секунда. За ова можеме во голема мера да им „заблагодариме“ на сточарите и земјоделците кои ја расчистуваат шумата и ги палат остатоците за да направат простор за земјоделските култури и добитокот. На овој начин може да се запали тресетот, концентрирана органска материја во почвата која ослободува огромни количества јаглерод во атмосферата. Така, Амазонија, позната како бели дробови на планетата, наместо на кислород, ќе стане извор на јаглерод диоксид, штетен гас кој е одговорен за забрзаното затоплување на планетата.

“Амазонија сега е во вонредна состојба. Уништувањето на шумите се зголемува од година во година: 2020 година беше полоша од 2019 година, 2021 полоша од 2020 година, а сигурни сме дека 2022 година ќе биде уште полоша“, вели Лукана Вани Гати, која ја проучува прашумата во Бразилскиот национален институт за вселенски истражувања.

Научниците сега се тркаат да откријат дали и кога Амазонија би можела да достигне точка од која нема враќање, односно до точката кога најголемата прашума на земјата би можела да пресуши и да се претвори во огромна савана. Крајниот резултат ќе биде губење на незаменлив екосистем и главен играч во глобалната климатска динамика.

Трудот, објавен во списанието Nature Climate Change, има за цел да даде поголема јасност за таа пресвртница, која можеби е поблиску отколку што мислиме. Новото истражување се заснова на сателитски податоци кои покажуваат дека 75 отсто од Амазонија станал помалку отпорен на нарушувања слични на суша. Научниците исто така открија дека вегетацијата во повеќе од три четвртини од Амазонија ја изгубила отпорноста од раните 2000-ти.

На Амазонија и треба повеќе време за да се опорави од нарушувања како што се временските настани, кои се случуваат во текот на недели или месеци, како и подолги периоди на суша. “Сето ова сугерира дека системот успорува и дека му треба повеќе време за да се опорави од краткорочните флуктуации што го попречуваат“, вели климатскиот научник Крис Болтон од Универзитетот во Ексетер, главен автор на новата студија.

Друга голема закана е уништувањето на шумите, вклучително и она со истенчување на избраните дрвја, но оставање други зад себе. Но, дури и ако дрвосечачите целосно не ја уништат областа, тие сепак можат да ја дестабилизираат шумата.

“Она што загрижува е што покрај сечењето на шумите, кое е релативно лесно за следење, гледаме и голем пораст на она што се нарекува деградација на шумите, како што е вадењето биомаса од шумата. Значи, сечат дрвја, но не до тој степен што се менува земјината покривка. Така, копнената покривка останува шума, но со помалку дрвја“, вели еколошкиот научник Понтус Олофсон, кој ја проучува Амазонија, но не беше вклучен во новата студија.

Одгледувачите на добиток исто така придонесуваат за посуптилно слабеење на пејзажот. Тие можат да сечат дрвја, но да остават парче шума да стои. Бидејќи животните кои останале во тој мал дел сега се опкружени со пуста земја, тие не се осмелуваат да го напуштат својот остров. Ниту птиците нема да преземат ризик. Во исто време, рабовите на таа прашума сега се изложени на отворено и брзо се деградираат. Дождовната шума треба да биде влажна, а нејзините надворешни делови да се пржат на сонце. Со текот на времето, вегетацијата на дождовните шуми изумира, а тревата на саваната се вовлекува внатре. Ова може да се случи дури и во помал обем кога луѓето ја намалуваат биомасата на Амазонија за да изградат патишта или далноводи.

Оваа нова студија покажа дека Амазонија ја губи еластичноста кога се соочува со човечки активности. Околу 17 отсто од југоисточниот дел на Амазон, каде што уништувањето на шумите е континуирано, е на 100 метри од еден од овие исушени рабови. Ова е огромен проблем, бидејќи Амазонија е исклучително чувствителна хидролошка машина: дрвјата апсорбираат дожд и испуштаат водена пареа за време на фотосинтезата – всушност, таа ослободува толку многу вода што Амазонија генерира свој дожд.

Сета оваа дополнителна атмосферска вода продолжува да ја хидрира секоја друга земја во Јужна Америка, освен Чиле, каде Андите ја блокираат влагата. Загубата на Амазонија ќе го исуши целиот континент. Тоа е криза која само се засилува: уништувањето на шумите значи помалку дрвја, што значи дека се испраќа помалку влага во атмосферата, што значи помалку дожд, што значи дека повеќе дрвја умираат. Ова испарување, исто така, ја лади шумата – таа во суштина се поти – па без неа Амазонија не само што се суши, туку и се загрева. Ако шумата продолжи да губи вода и да се пресели во саваната, таа ќе биде многу посува, потревен екосистем кој е многу позапалив од дождовната шума.

Научниците сè уште не можат да кажат кога Амазонија како целина би можела да ја достигне таа страшна пресвртница, бидејќи има голем број варијабли, како што се стапката на уништување на шумите и како сушите би можеле да се интензивираат. Но, на југоисток, дождовните шуми добиваат увид во тоа како може да изгледа таа точка. Овде, бидејќи делови од шумата и рабовите се изложени на повеќе сонце, големите дрвја на кои им треба многу вода изумираат. Оние кои имаат тенденција да преживеат се слични на оние што би ги виделе во саваната – тие дури може да ги загубат лисјата за време на сувата сезона, тие дури може да ги изгубат лисјата за време на сушната сезона, за разлика од зимзелените растенија во дождовните шуми.